مقدمه

نوشته حاضر ترجمه و تلخیص مقاله‌ای با عنوان کردشناسی در روسیه و شوروی نوشته دکتر عبدالرحمان حاجی مارف ادیب و نویسنده کرد عراقی است. این مقاله از کتابی با عنوان مقدمه‌ای بر کردشناسی در اروپا که به زبان کردی است انتخاب گردیده است.

نویسنده مقاله در مقدمه متذکر شده است که کردشناسی در روسیه و شوروی به قدری غنی است که نمی‌توان تمام جوانب و ابعاد آن را در یک مقاله گنجاند. بنابراین این نوشته تلخیصی از یک خلاصه است.

این گفتار حداقل می‌تواند گویای گوشه‌ای از فرهنگ و ادب یکی از ملل ساکن ایران از نظر دانشمندان و ادبای کشوری بیگانه باشد و به عنوان وسیله‌ای قرارگیرد برای مقایسه این که در زمینه موضوع کردشناسی در کشور ما چه کارهای جدی صورت گرفته و بایستی بگیرد، و اساساً در ایران به این مسائل بها داده می‌شود؟ آیا این مسائل در محافل ادبی و فرهنگی(دانشگاهها، مؤسسات علمی و فرهنگی، نشریات ادبی و فرهنگی و غیره) مطرح هست؟ و سئوالات دیگر.

شایان ذکر است که این مقاله سال 1974 میلادی یعنی سالها پیش از تجزیه کشور اتحاد شوروی سابق به رشته تحریر درآمده است.

دکتر عبدالرحمان حاجی مارف زبان‌شناس، نویسنده و استاد دانشگاه سال 1940 در سلیمانیه کردستان عراق به دنیا آمد. وی پس از اخذ دیپلم برای ادامه تحصیل به شوروی رفت و در دانشکده ادبیات لنینگراد مدارج لیسانس و فوق لیسانس زبان و ادبیات روسی را اخذ نمود، سپس در دپارتمان خاورشناسی آکادمی علمی شوروی در لنینگراد در رشته زبان کردی موفق به گرفتن درجه دکتری گردید. وی سال 2007 وفات نمود و از وی آثار ادبی و علمی فراوانی برجای مانده است.

مترجم

کردشناسی در روسیه و شوروی

الف. کردشناسی در روسیه

شناخت اولیه از مردم کرد و زبان کردی در روسیه به نیمه دوم قرن هجدهم، هنگامی که آکادمی علمی روسیه  فرهنگ مقایسه ای تمام زبانها و لهجه‌ها را چاپ کرد، بازمی‌گردد. این فرهنگ که سال 1787 منتشر شده شامل 273 واژه به دویست زبان از جمله زبان کردی است. لیکن توجه علمی به کردها در روسیه تزاری از اواخر نیمه اول و اوایل نیمه دوم قرن نوزدهم آغاز می‌شود. در این دوره دانشمندانی نظیر ف. دیتل^[1]، خ. آبویان^[2]، ا. بیریزن^[3]، پ. لرخ^[4] و دیگران تحقیقات علمی را درباره کردها تدوین و منتشرکردند. ف.دتیل به کردستان سفر می‌کند و مطالب فراوانی در خصوص فولکلور^[5] و نژادشناسی^[6] گردآوی می‌نماید. وی در باره ادبیات کردی می‌گوید: ابداً انتظار نداشتم و به ذهنم خطور نمی‌کرد که این ملت فراموش شده علاوه بر ادبیات فولکلوری دارای ادبیات کتبی اینچنین فراوان و زیبا باشد...

دانشمندان روسیه معتقد بودند که زبان کردی زبانی ایرانی و از خانواده زبانهای هند و اروپایی است. در میان دانشمندان روسیه که به مسئله کردشناسی پرداخته‌اند پیوتر لرخ خاورشناس معروف جایگاه ویژه و مشخصی دارد. وی دارای سه کتاب پر ارزش در باره ملت کرد و سرزمین کردستان بوده که در کتابخانه کردشناسی کم نظیرند. لرخ بر بنیاد نقد آثار پیشین کردشناسی و از طریق تحقیق ویژه و علاقمندانه خویش توانست شیوه‌ای درست، روان و علمی در باره مردم کرد، زبان کردی، قوم‌نگاری^[7] و فولکلور کردی به بحث بپردازد. وی زبان کردی را به پنج لهجه تقسیم می‌کند: کرمانجی، لری، کلهری، گورانی و زازا. لرخ در مورد اصالت و استقلال زبان کردی می‌گوید: زبان کردی در سرزمین کردستان استقلال خود را حفظ نمود و گرچه با زبان فارسی خویشاوندی و نزدیکی دارد ولی در شیوه رشد و تکامل با زبان فارسی رابطه ندارد. و البته این سخنان را لرخ زمانی به زبان آورده است که تحقیق در باره زبان کردی بسیار اندک بوده است.

از دیگر کسانی که به پژوهش در باره زبان کردی پرداخته‌اند می‌توان از آ. ژابا^[8] کنسول امپراتوری روسیه در ترکیه در سالهای 1836-1869 میلادی نام برد. او پس از یادگیری زبان کردی به گردآوری آثاری در مورد ادب، فولکلور، زبان و نژادشناسی ملت کرد می‌پردازد. مجموعه دست‌نویس‌های ژابا در کتابخانه عمومی و کتابخانه انستیوی خاورشناسی آکادمی علمی شوروی در لنینگراد^[9] نگاهداری می‌شود. این دست‌نویسها منبع پر ارزش و کم نظیری برای مطالعات کردشناسی بوده است. اثر بسیار ارزشمند دیگری که این دانشمند تألیف نموده فرهنگ کردی-فرانسوی می‌باشد که سال 1879 به وسیله آکادمی علمی روسیه منتشر شده است.

طی سالهای 1860-1862 و. و. ویلیامینوف زیرنوف^[10] کتاب تاریخی شرفنامه تألیف میرشرف خان بدلیسی را که به زبان فارسی است، به چاپ رساند و سپس فرانسوا برنان شارموا^[11] آن را به فرانسوی برگرداند.

در سال 1880 ایران‌شناس معروف فردیناند یوستی^[12] کتابی راجع به دستور زبان کردی تألیف نمود. یوستی در این اثر زبان کردی را با دیگر زبانهای ایرانی مقایسه می‌کند.

در اواخر قرن نوزدهم خاورشناس نامدار آ. سوسین^[13] کتابی در باره دستور زبان کردی منتشر کرد.

در سال 1891 س. آ. یگیزارف^[14] در باره قوم‌نگاری ملت کرد کتابی تألیف نمود.

ن. یا. مار^[15] از دیگر کسانی است که به تحقیق در خصوص کردشناسی پرداخته است.

ب. کردشناسی در اتحاد شوروی

پس از انقلاب اکتبر 1917 کردشناسی در اتحاد شوروی وارد مرحله نوینی شد. به سبب وجود اقلیت ملی کردها در این کشور و تحولات اجتماعی عمیق بعد از انقلاب، کردشناسی بیش از پیش رشد یافت و شکوفا شد. به ویژه در این برهه کردهای شوروی خود پا به عرصه نهاده و در مبحث کردشناسی شرکت نمودند.

در حال حاضر چهار حوزه کردشناسی در شوروی وجود دارد: 1. ایروان، 2.لنینگراد، 3.مسکو و 4.باکو. کارهای این حوزه‌ها با یکدیگر ارتباط داشته و همکاری نزدیکی دارند.

1. ایروان

سال 1928 با تألیف الفبای کردی و تأسیس مدارس ویژه زبان کردی امر کردشناسی بیش از پیش مورد توجه قرارگرفت، به طوری که طی سالهای 1930 گروه‌هایی برای جمع‌آوری مطالب زبان‌شناسی، نژادشناسی و فولکلوری به روستاها اعزام می‌شوند.

در سال 1934 کنفرانس کردشناسی در شهر ایروان پایتخت جمهوری ارمنستان تشکیل گردید. این کنفرانس گام بسیار بلندی در جهت پیشرفت کردشناسی در شوروی بود.

در سال 1933 فرهنگ ارمنی-کردی و در سال 1935 فرهنگ علمی ارمنی-کردی منتشر شد.

در حوزه کردشناسی ایروان بسیاری اعم از کرد و ارمنی در مورد ادبیات و فرهنگ کردی به فعالیت ف پرداخته‌اند که نام و آثار آنان به شرح زیر است:

- آ. خاچاتوریان: انتشار کتاب دستور زبان کردی در سال 1932، ایروان به زبانهای کردی و ارمنی، تألیف  دستورزبان کردی برای مدارس متوسطه با همکاری حاجی جندی در سال 1935، ایروان.

- امین عَودال: 1. تألیف کتاب فولکلور کردی با همکاری حاجی جندی، سال 1936، ایروان، 2. کتاب زن کرد، ایروان، 1948، 3. کتاب اتنوگرافی و فلکلور کردی و بررسی آنها، ایروان، 1952، 4. کتاب آداب و رسوم کردهای ماوراء قفقاز، ایروان، 1957،  5. فرهنگ کردهای ارمنستان، مجله خاورشناسی، ایروان، 1960.

- حاجی جندی: 1. فلکلور کرد با همکاری امین عَودال، سابق الذکر، 2. ترانه‌های ملی کردی با همکاری کارو زاکاریان، ایروان، 1936، 3. جلدهای اول، دوم و سوم حکایات کردی به ترتیب در سالهای 1961، 1961 و 1969، ایروان، 4. فلکلور کردی، ایروان، 1957، نظارت و 5. سرپرستی در امر انتشار کتاب ترانه‌ها و حکایات کردی، مسکو، 1969.

- اُردیخان جلیل: 1. فولکلور کردی، ترانه‌های غنایی ایروان، 1964، 2. اندرزهای پیشینیان و امثال و حکم ایروان، 1969 و 1973، خان پنجه طلایی و قلعه دِمدِم، مسکو، 1972.

- جلیل جلیل: 1. انقلاب سال 1880 کردها، مسکو، 1966، 2. کردهای امپراتوری عثمانی درنیمه دوم قرن نوزدهم، مسکو، 1973.

- خالد چَتو: 1. کردان ارمنستان شوروی، ایروان، 1965، 2. کردها در جنگ دوم جهانی، ایروان، 1969.

نام دیگر محققین: شَکِرو خودو، ماکسیم خاموش و گ. ب. آکویوف

2. لنینگراد

سال 1928 تعدادی دانشجوی کرد به لنینگراد اعزام می‌شوند. پس از اتمام دوره دانشگاه عده‌ای از آنان در انستیتوی زبان‌شناسی دانشکده لنینگراد پذیرفته می‌شوند. همزمان پرفسور آ. آ. فریمن بخش ایرانی دانشکده، بخش کردی تأسیس می‌نماید. بعدها با پذیرفتن عده‌ای از دانشجویان فارغ التحصیل بخش کردی در دوره دکتری به تربیت کادر کردشناسی همت گذاشته شد.

سال 1959 به سرپرستی ای. آ. اُربیلی رئیس انستیتوی خاورشناسی لنینگراد کردشناسان در یک مجمع مستقل تحت عنوان هیأت کردی سازمان داده می‌شوند. به این ترتیب گام بلندی در مسیر پیشرفت کردشناسی شوروی برداشته می‌شود. دانشمندانی  که در این حوزه کردشناسی فعالیت نموده‌اند به شرح زیر می‌باشند:

- قَنات کُردو: 1. فرهنگ کردی(کرمانجی شمال)-به روسی، دستور زبان کردی-به کردی، 2. دستور زبان کردی-به روسی،  ، 3. مقایسه دستور زبان کردی(تز دکترا)، 4. احمد خانی، شاعر بزرگ کرد، 5. کردهای ارمنستان در ادبیات بیگانه، 6. قلعه دِمدِم، داستان حماسی کردی، 7. اندرزهای پیشینیان، 8. تحلیل گزنفون در باره کاردوخ ها، 9. آثار پ. لرخ درباره کردشناسی. لازم به ذکر است پرفسور ق. کردو دارای آثار فراوانی است که نمی‌توان تمامی آنها را در اینجا ذکر کرد.

- ای. ای. تسکرمان: دستور زبان کردی، مسکو، 1962.

- م. ب. رودنکو: 1. مَم و زین احمد خانی، مسکو، 1962، 2. شیخ صنعان، فقیه يیران، مسکو، 1965، 3. لیل و مجنون حارث بتلیسی، مسکو، 1965، عادات و رسوم نامه اکرادیه ملا محمود بایزدی.

- ی. ای. واسیلیو: ترجمه شرفنامه شرفخان بدلیسی، مسکو، 1967.

- ژ. س. موسیلیان: بیبلوگرافی کردشناسی، مسکو، 1963.

- ا. ل. ویلچوسکی: ای بر تاریخ اتنوگرافی کردها.

- کریم ایوبی ، ای. آ. سمیرنوا: لهجه کردی مکری، لنینگراد، 1968.

لازم به ذکر است که در حوزه لنینگراد تعداد زیادی از کردان شوروی و خارج از آن به تحصیل پرداخته‌اند. از جمله می‌توان به دکتر مارف خزنه‌دار از کردهای عراق نام برد. وی دارای کتب و مقالات ارزشمندی در خصوص ادبیات کردی است. از جمله می‌توان به کتاب او با عنوان درباره تاریخ ادبیات نوین کردی اشاره کرد.

3. مسکو

در این حوزه معروف‌ترین دانشمندانی که زمینه کردشناسی کارکرده‌اند، عبارتند از:

- ب. و. میلر: وی از دانشمندان بزرگ و معروف در زمینه زبانهای ایرانی است. او در زمینه کردشناسی نیز دارای آثاری از جمله "بعضی از اشکالات فونتیکی زبان کردی" می‌باشد.

- چَرکس بَکو(باکایف): وی از کردان شوروی بوده و در انستیتوی زبان‌شناسی مسکو فعالیت می‌کند. آثار وی عباتند از 1. فرهنگ کردی – روسی، مسکو، 1957، 2. زبان کردهای آذربایجان، مسکو، 1965، 3. زبان کردهای شوروی، مسکو، 1973.

- ن. آ. خالفین: وی از فعالین انستیتوی خاورشناسی مسکو است و بیشتر در زمینه تاریخ کارنموده است. تألیف معروف او رقابت بر سر کردستان، مسکو، 1963 است.

- م. س. لازاریف: وی نیز در انستیتوی خاورشناسی مسکو فعالیت می‌نماید. عمده فعابت او در زمینه تاریخ بوده و در ارتباط با کردها کتابی با عنوان کردستان و مسئله کرد در سال 1964 در مسکو به رشته تحریر درآورده است.

4. باکو

در این حوزه نیز فعالیت کردشناسی در دستور کار بوده است. اکثر تألیفات صورت گرفته تز دکترا بوده که به شرح زیر می‌باشد:

- علی گَلاویژ: روابط کشاورزی در شمال کردستان ایران، (تز دکتری)، باکو، 1954.

- رحیم قاضی: حزب دمکرات کردستان، باکو، (تز دکتری)، 1954.

- کمال مظهر: 1. جنبش آزادیبخش ملی در کردستان عراق (1918-1922)، (تز دکتری)، باکو، 1963، 2. جنبش آزادیبخش ملی در کردستان عراق (1918-1954)، (تز دکتری)، باکو، 1969.

- عزالدین مصطفی: رئالیسم در ادبیات کردی، (تز دکتری)، باکو، 1963.

- نسرین فخری: فعل در زبان کردی، (تز دکتری)، باکو، 1965.

- کرد اُگلی: شاعر معاصر، عبدالله گوران، (تز دکتری)، باکو، 1966.

- عسکر شامیل: آثار جگرخون، شاعر معاصر، ((تز دکتری)، باکو، 1969.

- م. ای. شمس: شرفنامه شرفخان بدلیسی به عنوان یک منع تاریخ ملت کرد، (تز دکتری)، باکو، 1967.

منبع: به‌رکۆتیکی خه‌رمانی کوردناسی له‌ ئه‌ورووپا، گۆتاریله‌باره‌ی کوردناسییه‌وه‌ له‌ رووسیا و یه‌کێتی سوڤیت، 1974، به‌غدا■

 

[1] F. Ditel

[2]Kh. Aboyan

[3] A. Yirizin

[4] P. Lerkh

[5] folklore

[6] ethnology

[7] ethnography

[8] Alexander Augusta Jaba

[9]  سن پترزبورگ فعلی

[10] Vladimir Valiaminov  Zernov

[11] Francois Brennan Sharmova

[12] Ferdinand Justi

[13] A. Susin

[14] S. A. Yegzarov

[15] N.Ya. Mar