بی تردید در مورد شناخت حافظ باید بیش از پیش تلاش کرد چه در خصوص شخصیت او که حالاتش تماما بر روی اشعارش تاثیر گذار بوده وچه در خصوص دیدگاهش که میخواهد به ما فلسفه ی خودش را معرفی کند اما اکثر حافظ شناسان در طول تاریخ ادبیات چه ادیبان ایرانی و چه بزرگان غیر ایرانی حتی نظیر گوته سعی کرده اند که تنها حافظ را در فن شعر سرودن بزرگ جلوه کنند که به حق همینطور هم هست و حافظ علاوه بر فرزند زمانه خودش بودن نابغه ی دوران خودش هم بوده وحتی تا کنون کسی از لحاظ هنر سرودن به جایگاه حافظ نمیرسد واین بیانگر حد اعلای تلفیق الهام و نبوغ ذاتی در سرودن اشعار است اما مسئله ای که مطرح است اینست که اغلب بزرگان سعی کرده اند که فقط نبوغ هنری حافظ را ستایش کنند و تنها با یک دید مدح گرایانه ای به سمت وسوی حافظ رفته اند و کمتر به متن اشعار حافظ از دیدگاه خاص خودش پرداخته اند که باعث شده تا فلسفه ی فی النفسه ی اشعارش مکتوم بماند امروزه شعر حافظ سمبل عرفانی شده که در پرده ایهام میکوشد تا درون شیفتگانش را آرام سازد حتی اگر این منظور در قالب فالی در دست مشتاقی بر آورده شود عده ای از روشنفکران معتقدند که اغراق درون اشعار حافظ به حد اعلا خودش رسیده است شعر حافظ شعر یکنواختی نیست و همین ناهماهنگی در اشعار باعث شده که تا نهاد انسان های ناآرام وحتی آرام را شادی توام با آرامشی عطا کند که مخاطب خودش هم نداند که در میان این همه مایه های هنری به دنبال چه میگردد!حافط در پرده سخن میگوید و گاهی اوقات تا مرزهایی میرود که حتی خودش هم نسبت به باورشان کمی تردید دارد بنا به شهادت تاریخ او پیر و مرشدی نداشته ولی سعی کرده که لطایف عرفانی را در قالبی اسلامی بسراید حتی اگر هم این عرفان نابی را که مطرح میکند خودش تجربه نکرده باشد حافظ در پرده سخن میگوید وهمین در پرده سخن گفتنش او را خاص کرده است فلسفه ای را که مطرح میکند در اشعارش یکرنگ نیست و در هر دوره از زندگی اش بسته به تکامل عقلی و روحی اش این دیدگاه و فلسفه اش مرتبا تغییر میکند و درست برعکس خیام که با جدیت وقاطعیت دیدگاهش را مطرح میکند هرچند که میداند این طرز تفکرش ممکن است که به مذاق عده ی کثیری خوش نیاید و حتی ممکن است که شاهد این باشد که هنرش سرکوب شود ولی دیدگاهش از ابتدای جوانی تا پیری یک جور است و در پرده سخن نمیگوید که معتقدم نبوغ آمیخته شده به فلسفه ی خیام خیلی بیشتر از حافظ است حافظ در بحث عرفان طوری افراط میکند که حتی دیگر فراموش میکند که انسان آمیخته به مادیات هم هست ! و دنیا صرفا معنی بدی ندارد ودوری از آن همیشه خوب نیست ! برخی ها معتقدند که می و ساغر و ساقی و میکده در اشعار حافظ صرفا نمادهای عرفانی اند اما بایستی گفت که این عده تنها میکوشند که با دفاع نادرست از حافظ بیشتر به او ضربه بزنند . حافظی که در پرده ایهام سخن میگوید وهمین راز را فهمیده واشعارش را در قالب این راز سعی میکند که تا پی ریزی کند ! عامل مهمی که شده مایه دلبستگی بسیاری از مخاطبان که عمدتا گیج وسرگردان هستند وبه دنبال نوید آرامش بخشی میگردند                                                                                                                           

اکثر اشعار حافظ متغییر و گاهی اوقات این تغییرات در دیوان او به حد اعلا خودشان میرسند که خیلی جالب است .                                                                                                                             

مثلا در دوره ی جوانی بنا به اقتضای دورانی که درونش قرار گرفته دعوت میکند به لاابالی گری وخوش بودن و در دوره ی آخر عمر دعوت میکند به زهد وعرفان و صوفی گری تا جایی که حتی میکوشد که مرحله ی فنا فی الله را به صورتی عملی برای هر کسی میسر کند و دعوت میکند به فکر وتامل بسیار درباره ی این دنیا و سعی میکند که هدف از زندگی کردن را به شیوه ی خودش بیان کند و در این میان استفاده میکند از چهره ی جنجال برنگیز تاریخی نظیر منصور حلاج که کتاب های ضد و نقیض بسیاری درباره ی شخصیت و احوالات وحالات روحانی اش نوشته شده است .                                                                                    

در دوره ی جوانی                                                                                                                  

بده ساقی می باقی که در جنت نخواهی یافت                                        

کنار آب رکن آباد و گلگشت مصلی را                                                

فغان کاین لولیان شوخ شیرین کار شهر آشوب                                      

چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما را                                      

باز در جایی دیگر اینچنین میسراید                                                                                            

من که امروزم بهشت نقد حاصل میشود                                            

وعده ی فردای زاهد را چرا باور کنم ؟!                                            

که شک وتردید در گوشه وکنار این اشعار حافظ هویدا است                                                            

مثل شک به دنیای پس از مرگ وشک به باور و وجود برخی از ماوراهایی که حافظ آنها را تنها در قالب ایمان دینی اش پذیرفته تا در قالب عقلش و همین باعث شده که هر از چند گاهی رخنه هایی اینچنینی در میان اشعارش رخ دهد .                                                                                                              

باز اینچنین میسراید                                                                                                            

ساقیا سایه ی ابر است وبهار و لب جوی                                            

من نگویم چه کن ار اهل دلی خود تو بگوی                                        

بوی یک رنگی از این نقش نمی آید خیز                                            

دلق آلوده صوفی به می ناب بشوی                                                  

سفار طبع است جهان بر کرمش تکیه مکن                                        

ای جهان دیده ثبات قدم از سفله مجوی                                          

کاملا هویدا است که حافظ در ادوار مختلف عمرش تغییر بسیار کرده است مثلا دوره ای مملو از خوش بودن است و در دوران پیری در عالم عابد وزاهد بودن سیر میکند .                                                          

در خصوص دعوت به خوش بودن                                                                                        

صبا به تهنیت پیر می فروش آمد                                              

که موسم طرب وعیش وناز ونوش آمد                                          

هوا مسیح نفس گشت وباد نافه گشای                                          

درخت سبز شد و مرغ در خروش آمد                                            

تنور لاله چنان بر افروخت باد بهار                                              

که غنچه غرق عرق گشت وگل به جوش آمد                                        

وباز در خصوص عیش میگوید                                                                                                  

به گوش هوش نیوش از من وبه عشرت کوش                                          

که این سخن سحر از هاتفم رسید به گوش                                          

بایستی گفت که نکات مثبت ومنفی در اشعار معنا دار حافظ بسیار دیده میشود هرچند که عده ی بسیاری معتقدند که شعر حافظ نمونه ی کوچکی است از پندهای قرآنی و همینطور صحیفه سجادیه و نهج البلاغه و دعا نامه هایی نظیر کمیل وابوحمزه .                                                                                             

باز در خصوص عیش میفرماید                                                                                              

جامی بده که باز به شادی روی شاه                                              

پیرانه سر هوای جوانی است در سرم                                              

دربخشی از اشعارش حافظ میپردازد به بیان باورهایش در خصوص یکسری از مسایل نظیر اعتقاد به معاد وباور به قیامت که اینچنین بیان میکند                                                                                            

خوشتر از فکر می وجام چه خواهد بودن                                          

تا ببینم که سر انجام چه خواهد بودن                                            

غم دل چه توان خورد که ایام نماند                                                

گونه دل باش ونه ایام چه خواهد بودن                                            

باده خور غم مخور و پند مقلد منیوش                                            

اعتبار سخن عام چه خواهد بودن                                                  

دسترنج تو همان به که شود صرف بکام                                          

دانی اخر که به ناکام چه خواهد بودن                                            

دانی که چیست دولت دیدار یار دیدن                                            

در کوی او گدایی بر خسروی گزیدن                                            

بوسیدن لب یار اول ز دست مگذار                                              

کاخر ملول گردی از دست ولب گزیدن                                        

فرصت شمار صحبت کز این دوراه منزل                                          

چون بگذریم دیگر نتوان بهم رسیدن                                            

در جایی دیگر میفرماید                                                                                                          

اعتباری نیست بر کار جهان                                                

بلکه بر گردون گردان نیز هم                                                

عاشق از قاضی نترسد می بیار                                              

بلکه از یرغوی دیوان نیز هم                                                

در جایی دیگر سعی میکند که تا برای رسدن به خواسته ها وعلایق درونی اش برخی از حوادث این جهان را زیر سوال ببرد طرز تفکر حافظ در این برهه از زمان سرگشتگی وعصیان مانند است و نوعی نهیلیسم را هم در برخی از ابیاتش به راحتی میتوان مشاهده کرد !                                                                          

درست مثل زمانی که گله میکند از جبری که ریشه ی آن الهی است ! واین خیلی جالب است که در جایی ما شاهد این هستیم که حافظ یک لحظه شبیه خیام فکر میکند !                                                          

حاصل کار گر کون و مکان اینهمه نیست                                            

باده پیش آر که اسباب جهان اینهمه نیست                                            

چند روزی که در این مرحله فرصت داری                                            

خوش بیاسای زمانی که زمان اینهمه نیست                                            

برلب بحر فنا منتظریم ای ساقی                                                      

فرصتی دان که زلب تا بدهان اینهمه نیست                                          

هرچند که عمده ی مفسران شعر حافظ سعی کرده اند که از ساقی در اشعار حافظ واسطه ی فیض الهی را برسانند اما باید گفت که مفهوم ساقی در اشعار حافظ متغییر است وگاهی اوقات همان معنی عام را میدهد به خصوص وقتی که پای می به میان می آید !                                                                              

حیران بودن حافظ                                                                                                            

عیان نشد که چرا آمدم کجا رفتم                                                

دریغ ودرد که غافل زکار خویشتنم                                              

باز هم در برخی از جاها شاهد حافظ مولانایی هستیم                                                              

چو هر دری که گشودم رهی به حیرت داشت                                        

ازین پس من ورندی وبیخبری                                                        

از هر طرف که رفتم جز حیرتم نیفزود                                              

زینهار ازین بیابان وین راه بینهایت                                                    

چیست این سقف بلند ساده بسیار نقش                                              

زین معما هیچ دانا در جهان آگاه نیست                                              

سخن از مطرب ومی گوی و راز از دهر کمتر جوی                                      

که کس نگشود ونگشاید به حکمت این معما را                                        

ساقیا جام می ام ده که نگارنده ی غیب                                              

نیست معلوم که در پرده ی اسرار چه کرد                                          

وجود ما معمایست حافظ                                                              

که تحقیقش فسون است وفسانه                                                    

در برخی از اشعار حافظ ما شاهد یکجور عقاید مارکسیست مابانه هستیم که بسیار عجیب است و این درد روحی وفکری حافظ را میرساند !                                                                                                        

در کا خانه ای که ره عقل وعلم نیست                                                

فهم ضعیف رای فضولی چرا کند                                                    

برو ای زاهد خود بین که ز چشم من وتو                                          

راز این پرده نهان است ونهان خواهد بود                                            

حدیث چون وچرا درد سر دهد ای دل                                              

پیاله گیر و بیاسا ز عمر خویش دمی                                                

جهان وکار جهان جمله هیچ در هیچ است                                          

هزار بار من این نکته کرده ام تحقیق                                                

در خصوص جبر واختیار این معقوله ی جنجال برنگیز تاریخی که در ادوار مختلف تاریخی ذهن بسیاری از دانایان و اندیشمندان را مشغول داشته حافظ میگوید                                                                

رضا به داده بده و زجبین گره گشا                                              

که بر من وتو در اختیار نگشادند                                                

اما از همه ی اینها که بگذریم میرسیم به دوره ای که حافظ به دید خودش به تکامل عقلی رسیده است ودیگر سعی در انکار همه ی آن حالات دارد و سعی میکند که تا خط بطلانی را بر روی همه ی آن دنیا فریبی ها بکشاند و دعوت میکند به نوعی عرفان نظری که به عقیده ی خودش خیلی میتواند مفید وکار آمد باشد .                                                                                  

دونصیحت کنمت بشنو صد گنج ببر                                              

از در عیش در آ وبه ره عیب مپوی                                                

شکر آن را که دگر باره رسیدی به بهار                                              

بیخ نیکی بنشان و ره تحقیق بجوی                                                

روی جانان طلبی آینه را قابل ساز                                                

ور نه هرگز گل و نسرین نه مه ز آهن و روی                                        

در جایی دیگر سعی میکند که هنرش را مقبول جلوه دهد که بیشتر عامه پسند باشد                        

ز حافظان جهان کس چو بنده جمع نکرد                                          

لطائف حکمی با نکات قرآنی                                                        

و در جایی دیگر میفرماید                                                                                                    

نصیحت گوش کن جانا که از جان دوستر دارند                                            

جوانان سعادتمند پند پیر دانا را                                                            

یا در جایی دیگر                                                                                                                

پیرانه سرم عشق جوانی به سر افتاد                                                        

آن راز که در دل بنهفتم بدر افتاد                                                          

از راه نظر مرغ دلم گشت هواگیر                                                            

ای دیده نگه کن که بدام که در افتاد                                                      

در مجموع میتوان گفت گفت که برای فهم بیشتر اشعار حافظ بایستی آنها را بسته به دوره هایی که سروده شده اند در کنار هم بگذاریم تا بهتر به عمق اندیشه های او پی ببریم .