پیدایش تئاتر بانگاهی به تئاتر یونان باستان

تئاتر واژه‌ای‌است یونانی در لغت به‌معنای چیزی‌که به آن نگاه می‌کنند. کلمه تئاتر theater در اصل از کلمه تآترون theatr on است که قسمت اول آن تئا thea تماشاگران و يا محله تماشااست و تئاتر، به آن شاخه از هنرهای نمایشی گویند که به باز نمودن داستان‌ها در برابر مخاطبان یا تماشاگران می‌‌پردازد. در تئاتر ترکیبی از سخن، حرکات، موسیقی، رقص، صدا و نور برای اجرا بهره گرفته می‌شود.

گروهی اعتقاد دارند سرچشمه تئاتر داستانسرايي است‌. آنها مي‌گويند كه گوش كردن و رابطه برقرار كردن با قصه‌ها جزو بزرگ‌ترين خصوصيات انسان است. اما گروهی دیگر معتقدند ریشه هنرنمایش در هر سرزمینی را می‌توان در آداب و رسوم و مناسک مذهبی جستجو کرد. بطوری‌که انسان ابتدایی برای تسلط بر محیط زندگی خویش و برای شناخت نیروهای سرکش موجود در طبیعت به خلق شخصیت‌های جادویی با استفاده از عناصر کمک کننده همچون لباس، گریم و ماسک نمود.

آرايش توسط رنگ، خاكستر يا جوهر كه سطح بدن را مي‌پوشاند و براي كامل كردن صورتك و لباس به‌كار مي‌رفت؛ آن‌طور كه گريم در تئاتر اين كار را انجام مي دهد و بدینوسیله گمان می‌کردند می‌توانند بر جانوران و گیاهان تأثیر داشته باشند. از طرفی به‌علت ناتوانی در بیان افکار و عواطف خود سعی کردند باحرکات موزون این افکار را با عواطف منتقل کنند که منجر به انجام رقص می‌شد. پس هسته اولیه نمایش را می‌توان در همین مراسم و رقص‌ها جستجو کرد. به‌طوری‌که «ویل دورانت» در این‌باره می‌گوید: «انسان وحشی از ترکیب موسیقی و آواز و رقص، هنر نمایش و اپرا را ابداع کرد.»

البته نظر سومی هم در این زمینه هست که نه خصوصيت داستانسرائي انسان و نه علاقه‌ي او به تقليد، هيچ‌كدام نمي‌تواند او را بسوي آفريدن هنر تئاتر راهنمائي كرده باشد، چرا كه اسطوره‌ها و داستان‌ها هم در اطراف آيين‌ها بوجود آمده‌اند و تقليد از حيواناتي كه انديشه و عقل ندارند هم نمي‌توانسته سرچشمه تئاتر باشد چرا كه آيين‌ها از انديشه و اعتقادات و ميزان شناخت انسان شكل گرفته است...

اما با نگاهی به تاریخ تئاتر یونان درمی‌یابیم، آغاز درام یا نمایش را در یونان، از جشنواره یدیونیزوس می‌دانند که هر 4 سال یکبار در آتن در جلو مقبره همون شخص یا خدا (باکوس) انجام می‌شد و شامل 4 پرده بود... دیونیزوس، خدای حاصلخیزی و شراب بود و از آنجاکه شراب عمده‌ترین ثروت یونانیان به‌شمار می‌رفت، این مراسم برای آنها از اهمیت خاصی برخوردار بود که می‌توان گفت این مراسم شامل: خواندن آواز، نواختن موسیقی و به‌ویژه خواندن سرودهای جمعی بود که به آنها «دیتی رامب» می‌خواندند.

در مراسم دیونیزوس، بزی را قربانی و خونش را بر روی زمین می‌ریختند و برای این بز سرودهای موزونی (سرودغمناک بزی) می‌خواندند برگرفته از نام بز، به‌نام «تراگودیا» یا «سرودبز» که مهمترین نمایش آن (سپاس) بود. در این مراسم مردم یونان با پوشش نیمه‌بزی شراب بر روي زمین می‌ریختند و پایکوبی می‌کردند و از خدای باروری طلب ازدیاد محصول می‌کردند.

البته در آتن و اغلب شهرهای یونان، مراسم نمایشی به‌نام «کوموس» در کنار جشنواره‌های دیونیزوسی برگزار می‌شد که طی رقص‌ها و آوازهای جمعی، اجراکنندگان با لباس‌های مضحک، ماسک برچهره زده و با حرکات خود، خدایان باروری را می‌ستودند. به‌طوری‌که به گفته ارسطو، نمایش کمدی از مراسم مربوط به پرستش رجولیت (فالیسیسم) برخاست. همان‌طور که گفته شد در این مراسم تندیس بزرگی از رجولیت را به‌عنوان نشانه‌ای مقدس از نیروهای بارآوری طبیعت حمل می‌کردند و برای خدایان باروری زایش مخصوصاً دیوزینوزیوس، سرودهای گروهی می‌خواندند. به‌طوری‌که سرودهایی که در این مراسم خوانده می‌شد هجوآمیز و خنده‌آور بود و آنها را «فالیک» می‌نامیدند که باعث پیدایش کمدی گردید. به‌طوری‌که کمدی‌های یونان را به سه‌دسته تقسیم می‌کنند: قدیمی، میانه، نو.

کمدی قدیمی: آثاری که از آغاز تا حوالی سال 388 ق.میلاد. که می‌توان از «اریستوفاس» نام برد که بیش از 40 نمایشنامه نوشت و تنها 11 تا از آنها باقی مانده همچون: ابرها، صلح، پرندگان، غوکان که از ویژگی‌های آنها می‌توان به: مضحکه گرفتن وقایع و شخصیت‌ها که معاصر بودند و همچنین ساختمان کلاسیک 5 قسمتی که نقش همسرایان بسیار مهم بود اشاره کرد.

کمدی میانه: از سال 338 الی336 که انتظار می‌رود در این کمدی‌ها نگاه انتقادی–اجتماعی کمتر و نقش همسرایان کم‌رنگ‌تر بوده.

کمدی‌های نو: که شامل آثار بعد از 336 که نوشته شده‌اند در این کمدی‌ها گروه همسرایان کنار گذاشته شده؛ از شخصیت‌های معاصر هم استفاده نمی‌شد و موضوع‌ها بیشتر عاشقانه بودند و اولین تیپ‌سازی را در همین کمدی‌ها می‌توان یافت و در این میان می‌توان به «مناندر» نام برد که حدود 100 نمایشنامه نوشته و تنها یک نمایشنامه بنام «لجوج» از او باقی مانده که در مورد پیرمرد سودایی مزاج است.

اما از معروف‌ترین تماشاخانه یونان می‌توان به تماشاخانه دیونیزوس نام برد.

این تئاتربزرگ بی‌سقف است و در زیر آسمان باز قرار دارد. پانزده‌هزار نشستگاه آن، در چند ردیف نیم‌دایره به‌شکل یک بادبزن، از پایین به‌طرف پارتنون بالا می‌رود. کوه و دریا نیز روبه‌روی آن است. هنگامی‌که بازیگران نمایش زمین و آسمان و خورشید و ستارگان و دریا و اقیانوس را موردخطاب قرار می‌دهند، با حقایق زنده سروکار دارند و اکثر تماشاگران، درحالی‌که گفتارها یا سرودها را می‌شنوند، اشیا را نیز مستقیماً می‌بینند و احساس می‌کنند و نشستگاه‌ها که در آغاز از چوب بود بعدها از سنگ ساخته شدند‌. البته در جشن‌های دیونیزوس‌های شهری، نمایش سه‌روز پی‌درپی ادامه داشت. هرروز پنج نمایش به‌روی صحنه می‌رفت. سه تراژدی و یک درام ساتیری از یک شاعر و یک کمدی از شاعر دیگر. سحرگاه نمایش شروع می‌شد و تا شامگاه ادامه داشت.

اما باید یادآور شد، در اصالت، قدمت و تأثیرگذاری تاریخی تراژدی‌های یونانی تردیدی نیست. اما میزان تأثیرپذیری ادبیات داستانی و نمایشی هر جامعه از چنین میراثی، نیازمند بررسی و پژوهشی جداگانه است.

از جمله درام‌نویسان متبحر یونان باستان می‌توان از «اشیل» یاد کرد. وی علاوه بر نمایشنامه‌های متعدد دارای درام سه‌گانه‌ای است به‌نام «اورستیا» که شامل سه نمایشنامه آگاممنون و خوئفوروئه (شراب‌آوران) و الاهگان انتقام می‌باشد. عده‌ای معتقدند که اورستیا پس از ایلیاد و اودیسه٬ عالی‌ترین نمونه ادبیات یونان است.

در زیر به روند وقایع داستان دقت کنید:

 1) آگاممنون

تانتالوس ---› خوراندن طعام و شراب خدایان به فرزند خویش (پلوپس) ---› برانگیختن خشم ارواح منتقم ---› پلوپس: به‌ دست‌ آوردن سلطنت آلیس + کشتن همدست خود +‌ همسری دختر پادشاه مقتول (هپیودامیا) ==> صاحب سه فرزند: توئستس / آتروپه / آترئوس

همبستری خواهر و برادر (توئستس و آتروپه) ---> صاحب فرزند ---› کشتن فرزندشان توسط آترئوس ---› خوراندن گوشتش به توئستس به بهانه انتقام‌گیری از خواهرش آتروپه ---> سوگند آیگستوس نوه‌ی دختری توئستس برای انتقام‌گیری از آترئوس

دو فرزند آترئوس: آگاممنون / منلاپوس ---› ازدواج آگاممنون با کلوتایمنسترا ---> صاحب دو دختر: ایفیگینیا / الکترا و صاحب یک پسر: اورستس

قربانی کردن ایفیگینیا توسط پدر (آگاممنون) در جنگ تروا ---> وحشت کلوتایمنسترا از کار آگاممنون ---› فتح تروا توسط آگاممنون و ربودن شهزاده‌ی تروا ---› فریب کلوتایمنسترا و همبستری با او توسط آیگستوس ---> کشتن آگاممنون و شهزاده‌ی تروا توسط آنها

2) خوئفوروئه

کلوتایمنسترا٬ فرزندش اورستس را به فوکیس می‌فرستد---› اورستس بزرگ شده به‌عنوان تاجری ناشناس باز می‌گردد ---› بر سر مزار پدر٬ خواهرش الکترا خواهان انتقام خون پدر توسط اورستس---› کشتن کلوتایمنسترا و آیگستوس توسط اورستس

 3) الاهگان انتقام

دیوانگی اورستس و مطرود و آواره ---› الاهگان انتقام در پی او ---› اورستس به معبد دلفی و بعد به آتن و معبد آتنه می‌رود ---› آتنه او را «کمال‌یافته از درد» می‌نامد ---› درخواست آتنه از الاهگان انتقام برای محاکمه اورستس در دادگاه آریوپاگوس (قانون به‌جای خونخواهی شخصی) ---› آتنه: رئیس دادگاه و الهه شهر ---› آپولون مدافع آورستس ---› جانبداری آتنه از اورستس ---> آزادی اورستس ---› فریفتن و توجیه الاهگان انتقام توسط آتنه

 در ابتدای این سه‌گانه می‌بینیم که تانتالوس آغازگر گناه نخستین است (خوراندن طعام و شراب خدایان به فرزند خویش). میوه‌ی آن٬ همبستری دو فرزند دختر و پسرش است. این نیز کاشته شدن بذر انتقامی را فراهم می‌سازد که حوادثی پیچیده‌تر را رقم می‌زند:

فرزند کشی –خیانت به همسر–کشتن همسر–انتقام‌گیری فرزند از مادر–کشتن مادر و گرفتار شدن در دست الاهگان انتقام: کمال یافتن از درد و رسیدن به آزادی و رهایی از دردها و کینه‌ها.

درگیر ساختن مخاطب با لایه‌لایه کردن مصائب و حوادث مرتبط با هم٬ غافلگیری و بهت‌زدگی و تعلیق؛ همه و همه ضمن سرگرم کنندگی٬ در ضمیر ناخودآگاه مخاطبین٬ بدون برقراری کلاس درس و بحث، آموزه‌هایی را نهادینه می‌سازد که می‌توان در دشوارترین لحظات تصمیم‌گیری افراد، تأثیرات آن‌را به عینه به تماشا نشست.

قهرمانان و یاد ضدقهرمانان دارای کمال اخلاق و یا مطلق رذایل نیستند. همه دچار وسوسه و خطا می‌شوند و از عملکرد خویش در عذابند.

قدرت بسط دراماتیک از ویژگی‌های عجیب و خلاقانه‌ی این نوع از ادبیات باستانی است. نزد نویسنده اوراستیا٬ منطق باورمند و ضرورت توجه به آن در آفرینش اثر مورد تردید نیست. این را در اثری از سوفوکل درام‌نویس هم‌عصر اشیل یعنیاودیپ شهریار نیز می‌توان دید. *

در پایان این نکته را نیز باید یادآور شد که «ارسطو» فیلسوف و نقاد یونانی کلیه قواعد و اصول نمایشنامه‌نویسی یونان باستان را در کتابی یه‌عنوان «فن شعر» گردآورده که در این کتاب انواع مختلف شعر، تراژی و کمدی و همچنین حماسه مورد بررسی قرار گرفته است.

 

_______________________

منابع:

1.تاریخ تئاتر به روایت ویل دورانت - گردآوری و تدوین: عباس شادروان

2. گزیده ای از تاریخ نمایش در جهان – تالیف: جمشید ملک پور

3. *سایت: خبر آنلاین http://www.khabaronline.ir (طرح داستان‌ها برگرفته از «تاریخ تئاتر» به روایت ویل دورانت –گردآوریوتدوین: عباسشادروان–شرکتانتشاراتعلمیوفرهنگی–تهران– 1386)