2  از  راست به چپ 1حسین نجم 2حاج می رزا عبدالغفار خان نجم الملک منجم وریاضیدان دوره ناصرالدین شاه   3ناصرالحکما4قسمت بالا خدمتکار

عبدالغفار ، در ماه ربیع الاول سال 1255 هجری قمری به دنیا آمد. پدرش ملا علی محمد اصفهانی از دانایان زمان خود بود.در ریاضیات قدیم معرفت تمام داشت وبعضی از قوانین و مسائل و لگاریتم را کشف و حل کرد.شاهزاده اعتضادالسلطنه ، وزیر علوم ، که به وفور دانش وی آگاه بود، او را از اصفهان به پایتخت دعوت کرد، و به تدریس در مدرسه دارالفنون گذاشت .عبدالغفار، که مقدمات علوم را از پدرش آموخته بود ، همزمان، در محضر پدرش به تکمیل ریاضیات قدیم ، ودر دارالفنون به تحصیل ریاضیات جدید و علوم دیگر پرداختو جندان در این کار کوشید که پس از سپری شدن چند سال در ریاضیات قدیم و جدید و هیئت و نجوم و تکلم به زبان فرانسوی و انگلیسی استاد شد ،و هنوز عمرش از بیست سال نگذشته بود که معلم کل علوم ریاضی دارالفنون شد.میرزا عبدالوهاب ، برادر بزرگ عبدالغفار، نیز در نجوم و هیئت متبحر و کم نظیر بود ، و استخراج وتنظیم تقویم به او اختصاص داشت . او به سال 1289 هجری قمری در گذشت، و عبدالغفار بر مرگ برادرش هنوز سوگوار بود که ، چهار سال بعد ، پدرش نیز به عالم بقا شتافت . او شکیبایی را از دست نداد و غالبا خویش را به تعلیم و تالیف مشغول می داشت. ناصرالدین شاه مدتی نزد وی درس می خواند و در سال 1295 هجری قمری او را ملقب به نجم الملک کرد. در سال 1313 هجری قمری ، این لقب به محمود خان برادر زاده اش داده شد و عبدالغفار به لقب معتبر نجم الدوله سرافراز گردید. قابل یاد آوری است که برنامه ریاضی و مهندسی دارالفنون، که حاج نجم الدوله معلم آن بود ، شامل حساب و هندسه، جبر و مقابله، جغرافیا، مثلثات و مستقیم الخطوط ، مثلثات کروی ،نقشه کشی ، تقسیم اراضی ، راه سازی، پل سازی ، نقشه کشی ، قلعه سازی ، برآورد و بازدید و مساحی بود و هجده سال بعد برنامه هفتگی ریاضی مدرسه سه جلسه جبرو مقابله سه جلسه جغرافیا ، چهار جلسه تاریخ ، دو جلسه نقشه کشی،سه جلسه پلبر ، سه جلسه هندسه ، یک جلسه نقاشی و چهار جلسه زبان خارجی بود. و یک جلسه نیز شاگردان با هم مذاکره داشتند. جلسات درس یا به اصطلاح زنگها، صبح ها دو ساعت و عصر ها یک ساعت و نیم به طول می انجامید. صبح ها دو جلسه و عصر ها نیز دو جلسه تشکیل می یافت . جلسه اول صبح از ساعت هشت تا ده، جلسه دوم از ساعت ده تا دوازده مدت میگرفت ، و جلسات بعد از ظهر از ساعت یک تا دو ونیم و از دو ونیم تا چهار ادامه می یافت.چنانکه اشاره شد، میرزا عبدالوهاب ، برادر نجم الدوله ، در سال 1289 هجری قمری در گذشت . او استخراج تقویم می کرد و منجم باشی مهدعلیا مادر ناصرالدین شاه بود. پس از فوت او کار استخراج و طبع تقویم به نجم الدوله اختصاص یافت ، و حکم بر آن رفت که جز او هیچ کس حق طبع تقویم ندارد.نجم الدوله با دقت وحوصله بسیار در مدتی نه بسیار دراز ، تقویم چهل وهشت سال را از سال 1289 تا 1337 هجری قمری (تا 11 سال بعد از مرگش )قبلا بدون اشتباه استخراج کرد .گفتنی است که بعضی از نا اهلان ، که در فن استخراج تقویم صاحب دانش و وقوف تمام نبودند، بر او حسد بردند و خرده بر کارش گرفتند که چرا دراستخراج زایچه تحویل سال ،عرض تهران را بجای سی و پنج درجه ، سی و پنج درجه و چهل دقیقه گرفته و او که به صحت کار خود اعتماد داشت جواب داد:در زمان قدیم، که ادوات دقیق رصد ساخته نشده بود، عرض تهران را سی و پنج درجه تخمین زده بودند ، اما اکنون با به کار گرفتن تئودولیت حساسی که در مدرسه دارالفنون قرار دارد دریافته ام که عرض تهران سی و پنج درجه و چهل دقیقه است. نجم الدوله دو سال، تقویم کوچکی نیز چاپ کرد، اما خواهان و خریدار بسیار نیافت . در سال 1284 هجری قمری، ناصرالدین شاه نجم الدوله را به سرشماری جمعیت تهران مامور کرد. او ، با مصلحت اندیشی و موافقت اعتضادالسلطنه ، هشت تن از شاگردان بزرگ و مودب و هوشمندش را : محمد حسن میرزا، علی خان پسرک ملک الشعرا ، علی خان پسر محمد قاسم خان ، میرزا علی اکبر ، سلیمان خان ، سلمان علیخان ، حسینعلی خان ، عباسعلیخان ، برگزید و از شانزدهم رمضان سال 1284 به کار پرداخت.پس از 55 روز فعالیت مستمر، معلوم داشت که جمعیت کل تهران( 155،736 ) نفر است ، از این عده 8480 نفر سپاهی اند ، از 147.256، نفر باقی 101.893 نفر در خانه خود زندگی می کنند و 4533 نفر اجاره نشین هستند. در تهران 47 مسجد ، 35 مدرسه طلبه نشین ، 34 تکیه ، 170 نانوایی ، 190 گرمابه ، 130 کاروانسرا ، 20 یخچال ، و 70 کوره پزی وجود دارد.

افزون بر این نجم الدوله در مدتی نسیتا دراز نقشه مفصل تهران را کشید و به گرفتن انعام سرافراز گردید. عبدالغفار ، درسال 1296هجری قمری، نیت زیارت کعبه کرد . روز بیست و دوم شعبان راهی سفر شد و چهاردهم جمادی الثانی سال 1297 بازگشت .چنانکه گذشت ، حاجی عبدالغفار نجم الدوله هرگز وقت خود را به بیهوده و باطل نمی گذراند وهر زمان از تدریس فراقت می یافت به تالیف یا ترجمه می پرداخت. چندین کتاب در رشته های مختلف علمی و ادبی تالیف یا ترجمه یا تصحیح کرد که برخی از آنها هنوز به طبع نرسیده است .بعضی از آثارش بدین شرح است :اصول اوائل هندسه و عملیات آن ، اصول مثلثات مستقیم الخطوط ، اصول هندسه ، بدایه الجبر ، بدایه االنجوم ‍‍، تشخیص نفوس دارالخلافة تهران ، جداول لگاریتم ، حل ما لاینحل ، سفرنامه خوزستان، علم جغرافیا،فروغ علم جغرافیا ، کفایه الجغرافیا،کفایه الحساب، کفایه الهندسه، نهایه الحساب ،مثلثات کروی، جبر و مقابله ، علم مخروطات ، نقشه برداری ، نقشه کشی مساحی ، قلعه سازی ، پل سازی ، راه سازی تپو گرافی ، وچند رساله و کتاب دیگر.اسرار نامه و پند نامة عطار، منطق الطیر، معیارالاشعارخواجه نصیرالدین طوسی، منتخب مرصادالعباد را تصحیح و کتاب فلاحت را ترجمه کرده است . گفتنی است که در اواخر سال 1298قمری ، شاه حاجی عبدالغفار را مامور کرد که به خوزستان برود ،‌نقشه احداث سد اهواز را بکشد و مخارج آن را برآورد کند .عبدالغفار در اوایل سال 1299همراه چند نفر مهندس به خوزستان سفر کرد . این گروه در مدت نه ماه محل سد را معین و مخارجش را بر آورد کردند و به پایتخت بازگشتند .این دانشی مرد صاحب فضیلت پس از هفتاد و یک سال زندگی، در چهاردهم جمادی الاول سال 1326 هجری قمری در گذشت ودر صفائیه ری به خاک سپرده شد.