چکیده:

معمولاً خلاقیت را با هوش همراه می‌دانند، بعضی روانشناسان معتقدند که خلاقیت به ترکیبی از مهارتهای فکری، شخصیت و محیط حمایتگر نیازدارد. چیزی که حائز اهمیت است، این است که، خلاقیت با هوش تفاوت دارد ولی بی‌ارتباط نیستند واما نویسندگی با خلاقیت ارتباطی مستقیم ومستمردارد.

کلیدواژ:

خلاقیت، هوش، تفکرواگرا، تفکرهمگرا، سیالی، انعطاف‌پذیری، اصالت، آشنایی، آمادگی، کمون، اشراق، وارسی، نویسندگی

مقدمه:

 بنا برافکار کلیشه‌ای عامیانه، افراد بسیار خلاق، افرادی عجیب و غریب، درون‌گرا، نوروتیک، از لحاظ اجتماعی بی دست وپا، از لحاظ علایق، بدون تعادل و در مرز دیوانگی قرار دارند، که البته چندان واقعیت ندارد. خلاقیت مفهومی است که تا کنون تعریفهای متعدد داشته وهمه تعریف‌ها اشتراک معنایی زیادی دارند. در تمام اشتراک نظرها توجه به توانایی تفکر وتصورات ذهنی خود انگیخته بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

بدنه اصلی بحث وبررسی:

فکر بکر، همیشه تاریخ بشر را تغییر داده‌است. موضوعاتی که در هنر، پزشکی، موسیقی، تکنولوژی و علوم می‌بینیم وشاید برایمان پیش پا افتاده‌است، زمانی غیر ممکن به نظر می‌رسیده‌است. همین غیر ممکن‌ها روزی از ذهن متفکر خلاق به کشفیات امروز مبدل شده‌است. دراین جا به برخی از ویژگی‌های افراد خلاق که با مطا لعه مستقیم تصویری متفاوت ارائه می‌دهند اشاره می‌شود: بین خلاقیت و هوش رابطه آماری (ضریب هبستگی) مثبت اما بسیار کوچکی وجود دارد. افراد خلاق، معلومات عمومی و علایق بالاتر از حد متوسط دارند. آن‌ها به روی انواع زیادی از تجربه‌ها باز هستند، تفکر غیر منطقی را مورد توجه قرار می‌دهند، افراد خلاق از افکار، ایده‌ها و مفاهیم سمبلیک لذت می‌برند. به استقلال خود اهمیت می‌دهند وپیچیدگی را دوست دارند.

حال سؤال این است این خلاقیت چگونه روی می‌دهد؟ برای دستیابی به پاسخ سؤال فوق بار دیگر خلاقیت را از بعد

روانشناسانه تعریف می‌کنیم. خلاقیت: عبارت است از توانایی تولید یکشی یا یک ایدۀ جدید، اصیل، متفاوت، مفید وعملی.

که همۀ تفکرات را در برمی‌گیرد، به‌علاوه، سیالی، انعطاف‌پذیری واصالت را نیز شامل می‌شود.

سیالی یعنی تعداد کل پیشنهادی که می‌توانید درمواجه با مسئله بدهید وانعطاف پذیری یعنی تعداد دفعاتی که از یک سری پیشنهاد احتمالی به یک سری دیگر از پیشنهادهای احتمالی تغییر مسیر دهید، اصالت یعنی پیشنهادهایتان تا چه اندازه جدید یا غیر عادی است. باشمردن تعداد دفعاتی که از خودتان سیالی، انعطاف‌پذیری واصالت نشان دهید می‌توان خلاقیت یا تفکرواگرایی شما را درجه بندی کرد.

حال تفکر واگرا چیست؟ برای توضیح آن باید به تفکرهمگرا نیز اشاره کرد. جوی‌گیلفورد در سالهای 1950 و 1960 دربارۀ هوش و ساختار هوش مطالعه کرد. مقالات وتحقیقات متعددی در این زمینه منتشر کرد. او اصطلاح تفکرواگرا و تفکرهمگرا را در کتاب خود تحت عنوان ماهیت هوش انسانی مطرح کرد و پس از این، دوتعبیر به ادبیات عمومی روانشناسی وسپس مدیریت وارد شد و رواج پیدا کرد. افرادی که به شیوه همگرا فکر می‌کنند در برخورد با مسئله حتی اگر در لحظۀ نخست چند ایدۀ متفاوت به ذهنشان برسد به سرعت آنها را به نفع یکدیگر حذف می‌کنند و فهرست آنها کوچک وکوچک‌ترمی‌شود. اما تفکرواگرا همان‌طورکه اشاره شد به تعداد خطوط فکری زیادی می‌رسد از راه حل‌های تکراری دور و رفتارهای جدیدی را تولید می‌کند که برخی در این جا اغراق کرده و تفکرواگرا را دقیقاً معادل مفهوم خلاقیت می‌دانند که البته چنین نیست.

درآزمون‌های خلاقیت برای سنجش تفکرواگرا روش‌های مختلفی وجود دارد. مثلاً ممکن است از شما بپرسند: «اگر همۀ انسان‌ها ناگهان تعادل خود را از دست بدهند و دیگر نتوانند راست بایستند چه اتفاقی خواهد افتاد؟» هرچه تعداد بیشتری از عواقبِ ممکن گفته شود نشانۀ تفکرواگرا است. به نظر می‌رسد که آزمون‌های خلاقیت توانی را می‌سنجند، که با هوش خیلی تفاوت دارد. این آزمون‌های برای خلاقیت مفید هستند، اما اگر می‌خواهید پیش بینی کنید که در آینده فردی خلاق خواهید بود یا نه باید به دو موضوع دیگر نیز توجه داشته‌باشید.

1. محصولات تفکرخلاقانه (مثلاً کتابها، اشعار، نقاشی‌ها واشیای دست‌ساز) در مقایسه با آزمون‌های خلاقیت، معمولاً خلاقیت بیشتری را ارائه می‌دهند.
2. فهرست فعالیت‌ها و دستاوردهای خلاقانه افراد، روش عالی برای پیش‌بینی خلاق بودن یا خلاق نبودن آنها درآینده است.

سؤال مهمی که پیش می‌آید این است که آیا خلاقیت چیزی بیشتر از تفکرواگرا نیست؟ اگر فردی، برای یک سؤال، تعداد زیادی پاسخ بی‌مصرف پیدا کند آیا اوخلاق خواهدبود. تفکرواگرا تنها بخشی مهمی از خلاقیت است. دادن پاسخ و ارائه راه حل باید عملی باشد و اگرتفکرات با معقول نیز باشد، این همان تفاوت بین عقاید احمقانه و عقاید خلاقانه است. پس افراد خلاق بعد از خلق عقاید جدید، ازاستدلال وتفکر انتقادی استفاده می‌کنند تا از مفید بودن وعملی بودن آنها مطمئن شوند.

به هنگام تفکر خلاق برای حل مسئله فرد معمولاً پنج مرحله را پشت سر می‌گذارد.

1. آشنایی. در مرحله اول فرد به شناسایی مسئله می‌پردازد و مهمترین ابعاد آن را مشخص می‌کند
2. آمادگی. خود را با اطلاعات هر چه بیشتر درباره مسئله مد نظر اشباع می‌کند.
3. کمون. اکثر مسائل بزرگ دوره‌ای را به وجود می‌آورند که درآن همۀ راه حل‌های امتحان شده بی‌فایده است، اما در سطح

ناخودآگاه (ناهوشیار) راه حل ادامه می‌یابد تا پخته‌شود.

4. اشراق. مرحلۀ کمون معمولاً با بینش سریع، یک سری بینشها دنبال می‌شود. بینش‌ها تجربۀ «آهان» راتولید می‌کنند واین همان اشراق یعنی بصیرت است.
5. وارسی. آخرین مرحله، امتحان راه حل وارزیابی انتقادی آن است، اگرمعلوم شود که راه حل مدنظر ناقص است فرد به مرحله کمون برخواهد گشت.

این مراحل خلاصۀ خوبی برای اکثر مراحل عادی و تفکر خلاقانه است.

نتیجه:

با نگاهی اجمالی به مطالب گفته شده یک نویسنده با داشتن تفکرواگرا با تشکیل ایده در ذهنش به تعدادی تفکر دست می‌یابد، با سیالی و انعطاف‌پذیری واصالت آن‌ها را می‌پروراند و با پرداختن به موضوع مد نظرش و نوشتن در بارۀ آن، آگاهانه مراحل خلاقیت که همان آشنایی، آمادگی، کمون، آشراق، وارسی است، اعمال می‌کند. بی‌شک نویسنده‌ای که پا به عرصۀ نویسندگی می‌گذارد، تفکری خلاقانه دارد، ولی برای نویسندۀ خلاق شدن و خلق اثر خلاقانه، راهی بس طولانی را باید طی کند، صرف داشتن ایده و پرداختن به موضوع‌های مختلف و پروراندن آنها نمی‌تواند تفکری خلاق را به جامعه تزریق کند. عقاید و تفکرات باید به مرحلۀ مفید بودن وعملی بودن نزدیک باشند. ■

منابع: کتاب روان‌شناسی اتکینسون وهیلگارد (جلددوم) مترجم: مهدی گنجی