بارها پیش آمده که برخی بینندگان فیلم پس از دیدن آن و توضیخ منتقد، از خود پرسیده‌اند چگونه به این نکات ریز در توصیف و برداشت‌ها از فیلم و سکانس‌های آن رسیده؟. یعنی مقولهٔ مفهوم و درک مفهوم را مورد پرسش قرار داده‌اند. در این نوشتار کوشش می‌شود نکانی در همین مورد یادآور شویم.

جان سایمون در مقدمهٔ کتابی که در باب نقد فیلم نوشته، تمام آن‌ها را به دو دسته تقسیم کرده. او فیلمی که سرگرم کننده است را مووی می‌نامد و فیلم هنری و اثر بخش را فیلم نامگذاری می‌کند. نام کتاب هم دقیقن همین است (فیلم‌ها و مووی ها).

فیلم سرگرم کننده می‌تواند ما را هراسان، خشمگین، نگران و یا به هر شکل دیگری تحریک کند امّا سبب نمی‌شود تا نظرمان نسبت به خودمان و جهان اطراف بر انگیخته شود یا حتا به قصد آشنایی زدایی از جهان بینی‌های معمول ما را به دمی تقکّر وادارد. در صورتی که فیلم غنی و هنری، کارش به چالش کشیدن آرا و دیدگاه‌های مخاطب است. هر چه بازگشت به دیدگاه‌های ما پس از دیدن یک فیلم ژرف‌تر باشد یعنی فیلم کنش بر انگیز بوده و توانسته پس از دیده شدن عنصر تعقّل را در مخاطب بارور کند.

وقتی در حال دیدن فیلمی اثر گذار هستیم زمانی پدید می‌آید که از جهان افکارمان جدا شده و به بهترین شکل با نگاهی نو به مقولات مهم بشری می‌پردازیم، همین نگاه نو قادر است تا معانی کلیشه‌ای را در اندیشهٔ ما جا به جا کند و افقی تازه را بازنماید.

غیر از این که موضوع داستان فیلم اهمیت دارد و اصلن مهم‌ترین پرسش یک منتقد هم پس از دیدن فیلم این است که آیا موضوع فیلم با شیوه بیان و طرح موضوع در فیلم همخوانی دارد یا نه؟، این نکته مهم است که بدانیم ما مخاطبان در طول زمان یک فیلم چه کوتاه یا بلند در معرض دریافت محرّک‌های دیداری و شنیداری‌ای قرار داریم که شاید غرض کارگردان و فیلمنامه نویس از قرار دادن آن‌ها نوعی برداشت در ما را پدید آورد که به درک موضوع و جهان بینی فیلم در ذهن ما کمک کند. به همین دلیل روانشناسان در برخورد با رسانه‌ای به نام سینما مقوله‌ای به نام set کردن یا همساز کردن را پیش کشیدند. تا جایی که امروزه یکی از اصول اولیه در مواجهه با فیلم جدّی، جریان همساز کردن یا set کردن است.

این فرآیند شامل دو بخش است. بخش نخست این است که فرد پیش از شروع فیلم، خود را از نظر فکری و احساسی آماده نماید یعنی این دو را پیش از شروع فیلم، آزاد نماید و دوم این که ارگانیسم ادراک خویش یعنی سیستمی را که از دیدن وشنیدن محرّک‌ها فعّال می‌شود و می‌تواند تحلیل کند را آمادهٔ دریافت نماید. البته معمولن تحلیل پس از فیلم جامع می‌شود چرا که ما در هنگام دیدن آن به صورت مسلسل وار در معرض دریافت قرار داریم و تحلیل همزمان گاهی ما را از روند ادامهٔ گیرایی محرّک‌ها باز می‌دارد.

اگر دقیق‌تر بخواهیم بگوییم اینطور است که set کردن یعنی آمادگی یک ارگانیسم برای عرضهٔ گروه خاصّی از پاسخ‌ها در برابر سازمان وحدت یافته‌ای از محرّک‌های دیداری و شنیداری که فیلم نام دارد.

نخستین نکته مهم که بیننده پس از دیدن فیلم در حالت همساز شده به آن برخورد می‌کند این است که بکوشد تا تأثّرات خود را که ناشی از دیدن فیلم بوده هر چه کامل‌تر بیان کند.

می‌بینیم که با این حساب دیدن یک فیلم خوب و اثرگذار، فقط وقت کافی را طلب نمی‌کند بلکه انرژی بیشتری را هم لازم دارد چرا که عقلانیت و ادراک ما را به خود درگیر می‌کند.

تا اینجا تمام گفته‌ها، کنش نیمی از مغز ما بود!. چرا که روانشناسان معتقدند وقتی فیلم تماشا می‌کنیم به شکل ناخودآگاه مغزی دوگانه داریم، بخشی از آن در حوادث و داستان فیلم شرکت می‌کند و این از اصل همذات پنداری نشأت می‌گیرد و بخشی دیگر بیرون از تمام ماجرا شاهدی است بر رخدادها و اصول زیبایی شناسی.

پس یک کارگردان خوب دو وظیفه دارد، نخست این که با ایجاد تعلیق یعنی توازن بین آن چیزی که نشان می‌دهد و آن چیزی که نشان نمی‌دهد، ذهن همذات پندارانهٔ مخاطب را با ماجرای فیلم درگیر کند که این عمل تکنیک‌ها و شیوه‌های مخصوصی دارد. امّا به عنوان وظیفهٔ دوّم مقوله‌ای را مورد بررسی قرار دهد که پنجره‌ای تازه را به دنیای ذهن مخاطب باز کند و او پس از دیدن فیلم با ارجاع به نکات ظریف داستانی و کمپوزیسیون کلّی فیلم به تأویلی اثر بخش رهنمون شود.

باید گفت بینندهٔ حرفه‌ای فیلم که شاید پس از آشنایی بیشتر با مبانی فیلمسازی و اصول تکنیکی فیلم بتواند منتقد آن نیز شود، غیر از این باید مطالعاتی در زمینهٔ نشانه شناسی و آشنایی با تئوری‌های آن داشته باشد تا به منتقدی باریشه بدل شود.

به عنوان نکته آخر باید گفت: فیلم خوب باید با ذهن بیننده کاری کند که فقط رسانه فیلم قادر به انجام آن باشد، یعنی کاری بیشتر از آنچه که تئاتر، ادبیات و یا سایر رسانه‌های هنری توانایی انجام آن را دارند. ■

----------------------------------------------------------------------