گزیده اشعار حاج مایل علی اف اولین مجموعه از مجموعه ی شعر شیعی قفقاز است که زحمت برگردان، ترجمه و تحقیق اش بر عهده ی مهدی نعلبندی بوده و این کتاب در 269 صفحه از سوی انتشارات سوره مهر در سال 1393 به چاپ رسیده ست.

(یک) – مقدمه ای در باب ترجمه ادبی

ابتدا نکاتی در باب ترجمه شعر عرض می کنم. دکتر علی خزائی فر در کتاب «ترجمه متون ادبی» منتشر شده شده از انتشارات سمت، در فصل هفتم این کتاب روشهایی برای ترجمه شعر می شمارد.

برخی ترجمه شعر را ناممکن و برخی آن را ممکن می دانند. آنان که ترجمه شعر را ممکن می دانند، روش واحدی در ترجمه شعر به کار نبرده اند. برخی از مهم ترین روشهای ترجمه شعر به قرار زیر است:

-       ترجمه تحت اللفظی

-       ترجمه به شعر بی قافیه : در این روش، مترجم در پی ایجاد وزن است نه قافیه. این تلاش او را وا می دارد تا طول ابیات گاه از متن اصلی کوتاه تر و گاه بلندتر و گاه به ضرورت وزن، جای ارکان جمله را عوض شود.

-       ترجمه منظوم: در این روش شعر به شعر ترجمه می شود اما از آنجا که حفظ سه عنصر اصلی شعر، یعنی موسیقی، ساختار و معنی، دشوار بلکه غیر ممکن است، مترجم مجبور است به خود آزادی دهد. عموم کسانی که به این روش دست می زنند، به مضمون و استعاره های شعر اصلی، تا حد زیادی وفادار می مانند. در این نوع ترجمه، معنی تحت تاثیر ساختار قرار می گیرد و معمولا تصور درستی از شعر به دست نمی دهد.

-       ترجمه شعر به نثر: این نوع ترجمه، زبانی دقیق دارد و به متن اصلی بسیار نزدیک است. در این نوع، مترجم به نثری متفاوت می رسد و این نثر متفاوت تا حدی، جایگزین نظم شعر اصلی می شود و این احساس در خواننده ایجاد می شود که آنچه می خواند نه نثر است نه شعر، با این حال این نثر، هم از ویژگی های شعر و هم از ویژگی های نثر بر خوردار است.

اینها خلاصه ای از مواردی بود که دکتر خزائی فر آورده بودند. بنده به محضر این استاد ترجمه جسارت می کنم و مورد آخر را کمی تکمیل ترش می کنم. در ترجمه شعر به نثر، باید مورد دیگری به این قسمت اضافه شود، آن هم شعر منثور، یا همان شعر آزاد هست. البته آندره لفور این مورد را مجزا می داند و موارد دیگری را هم اضافه می کند که برای جلوگیری از اطناب، از نقل آنها خودداری می کنم.

(دو) – اهمیت ترجمۀ این کتاب

اصولا در این زمانه، بحث ترجمه ناپذیری شعر – به طور عمومی - ، متنفی ست. با نگاهی به آمار کتب ترجمه یا پیشخوان کتابفروشی ها متوجه خواهیم شد. البته اعتبار سنجی ترجمه های موجود، بحث مبسوط دیگری ست که در این مقال نمی گنجد.

اما کتاب حاضر، گزیده اشعار حاج مایل علی اف.

به نظر من، وجود چنین کتاب هایی در بازار ترجمه هم مغتنم بوده و هم بسیار لازم است. در دنیای کنونی ترجمه، کتابهای اشعار مدرن غربی به وفور دیده می شوند. اشعاری که شاید از نظر هنجارهای فرهنگی، همسو با فرهنگ ما نباشند. این جمله ام، به هیچ وجه ایدئولوژیک نیست و به شخصه مخالف ترجمه یا خواندن آثار غربی یا مدرن نیستم. بلکه از خوانندگان پروپا قرص شان هم هستم. اصل حرفم سلیقه ای و شخصی ست. پسند من، به گواهی مقدمۀ کتاب، شعری ست که بوی شهوت و کفر نمی دهد. شعری که مملو است از اخلاق و عشق و حکمت و دیانت و قرآن. شعری که دایره ی واژگانی اش، متشکل از واژگانی ست که موضوعات فوق الذکر را در ذهن خواننده تداعی کند چون ذاتا شعر، هنری مقدس است. و این یعنی «شعر شیعی».

(سه) – تحلیل فنی

مقدمه یا به تعبیر مترجم - پیشانی نوشت - این کتاب بسیار غنی ست. ابتدا بیوگرافی پنج صفحه ای از حاج مایل علی اف را ارائه می دهد. بعد، دنیای ادبی شاعر را توصیف می کند که گرچه کوتاه ست اما از بخش های مهم این کتاب به شمار می رود. بعد توضیحاتی در مورد برگردان های کتاب ارائه شده است.

کتاب «گزیده اشعار حاج مایل علی اف» متشکل از ده بخش است. چهار بخش ابتدایی، از نظر محتوا و موضوع، و شش بخش دیگر، از لحاظ قوالب ادبی تقسیم بندی شده اند. مرحوم حاج مایل علی اف، در کشور آذربایجان، بیشتر به شاعر «غزل» معروف ست، به همین خاطر، غالب اشعار این کتاب را قالب غزل در بر گرفته ست. بنا به توضیحی که در ابتدای این یادداشت از دکتر خزائی فر نقل کردم، ترجمۀ این کتاب، ترجمۀ شعر به نثر و شعر به شعرآزاد – منثور – است. در این کتاب، قالب اشعار، مد نظر مترجم نبوده و محتوا و پیام متن مبدا، نقش پر رنگی را در ترجمه بازی می کند. گرچه عملا ترجمه شعر به شعر با حفظ قالب، کاری تقریبا ناممکن است.

به گواهی مقدمه کتاب، مترجم نقش مهم دیگری را در این کتاب دارد. الفبای رایج در جمهوری آذربایجان، الفبای کریل و لاتین است. مترجم این کتاب، اشعار را از الفبای کریل و الفبای لاتین، به الفبای اصیل قرآنی نیز برگردانده است. علاوه بر این، محقق و مترجم کتاب، تفاوت های لهجه های مختلف رایج در کشور آذربایجان را در پا نوشت ها آورده ست.

پیترنیومارک،نظریهپردازسرشناسترجمه،ترجمهراباتوجهبهنوعمتنوهدف ازترجمه،بهدونوع تقسیمنمودهاست:ارتباطی و معنایی .

ترجمهمعنایی، ترجمهایاستکهمعنایدقیقمتنمبدأرابانزدیکترینساختهایدستوریومعناییزبان مقصدمنتقلمیکند .

ترجمهارتباطی،ترجمهایاستکهپیاممتنمبدأرابامتداولترینکلماتوعباراتوساختهایدستوریبه زبانمقصدبرمیگرداند.

با این تعاریف و با نتیجه گیری بنده، ترجمه های این کتاب، معنایی به حساب می آیند.

برگردانهای فارسی این کتاب از این ویژگی برخوردار هستند که معنای دقیقی از متن مبدا در متن مقصد را برای خواننده ارائه می دهند و این ارائه، از جهت زبان و ساختار بسیار سالم است.

از اشعار آئینی کتاب برای مثال، سه شعرِ «مناجات نامه» ، «خدای نامه» و «مناجات» را می خوانیم. برگردان فارسی این سه، از نظر زبانی، فاخر است و خواننده، اگر نام مترجم را روی جلد این کتاب نبیند، گمان خواهد کرد که با متون دعایی و مناجاتی فاخر ادبیات فارسی، مانند متون خواجه عبدالله انصاری رو به روست. با نگاهی به سابقه روزنامه نگاری، خاطره نگاری، ترجمه و تاریخ شفاهی نویسی مهدی نعلبندی، این مسئله روشن خواهد شد که این زبان فاخر، حاکی از پیشینه ای دور و دراز دارد. این زبان را در بسیاری از جاهای کتاب خواهیم دید.

از دیگر ویژگی های بارز این کتاب، پانوشت های دقیق این کتاب است. با توجه به محتوای قرآنی، اخلاقی و عرفانی بسیار از اشعار مرحوم حاج مایل، این شعرها، از تلمیحات و اشارات پُر است. با توجه به اینکه بنده به دلیل ترک زبان بودنم، با زبان اصلی بسیار از این اشعار برخورد داشته ام، خود شاعر، از کنار برخی تلمیحات و اشارات واضح عبور کرده، اما مترجم و محقق این اثر، با نگاهی ذره بینی، همۀ اشارات موجود را در پا نوشت ها به صورت دقیق و مبسوط آورده ست.

در زبان ترکی، قالب هایی وجود دارند که مخصوص این زبان بوده و معادل دقیق یا مشابه آنها در زبان فارسی وجود ندارد. یکی از این قالب ها، «قوشما» نام دارد. این قالب، با استناد به پانوشت صفحه 238 کتاب، از انواع پر کاربرد شعر عاشیقی آذربایجان است. شعری بند بند بین سه تا شش و هفت بند که شعری هجایی ست و هر مصراع آن یازده هجا دارد. البته که این قالب در زبان ترکی، از انواع و تقسیم بندی های مختلفی برخوردار ست که از حوصله ی بحث حاضر خارج است. قسمت پایانی این کتاب، به اشعار مرحوم حاج مایل در این قالب اختصاص دارد. از نکات مثبت این کتاب، به این موضوع نیز می توان اشاره کرد که خواننده ی غیر ترکی زبان، با برخی ظرافت ها و ویژگی های منحصر بفرد زبان ترکی آشنا می شود.

مجموعۀ شعر شیعی قفقاز، مجموعۀ ارزشمندی ست که بسیار درخور توجه است. چراغ اول این راه را مهدی نعلبندی روشن کرده و قدم اول، بسیار محکم برداشته شده، امید ست خود ایشان یا دیگر مترجمان زبان ترکی، از این مجموعه غافل نشوند و در آینده ای نزدیک، شاهد کنار رفتن حجاب غفلت از این گنجینۀ ادبی شویم . من باب حسن ختام، نمونه ای از ترجمه های آزاد این کتاب را در ادامه می خوانیم که مترجم این اثر، در شعر آزاد هم بسیار موفق عمل کرده اند.

ترجمۀ آزاد شعرِ صفحه 110 :

غمزه هایت باز رجز خوان

و مقابل؛ جلّاد!

بارک الله!

آفرین استاد!

چه نیکو تعلیمی

و چه قابل استادی!

که یکی حتی کج نرفت از آن همه تیر مژه:

-       آرش چشمت را عشق است

مژه گان تیزت بر بند بند قلبم به تفرّج

و کسی را همّت امدادم نیست.

برنجان!

عاشقان را مدارا بر غم لیلا خوش است

و مجنون را مرگ در صحرا

غزل بساز مردم ات را

غزل بخوان مردم اش را

که زندگی جز این نیست؛ «مایل» !