مقامه‌نویسی از جمله سبک‌های نوشتاری در نثر فنی است که اهمیت بسیاری دارد. این سبک از فنون قصه‌پردازی به شمار می‌رود که دارای ویژگی‌ها و شگردهای خاص خود است. درواقع مقامه نوع ادبی است که استقلال ساختاری خاص خود را دارد. این نوشتار به تاریخچه مقامه‌نویسی می‌پردازد، سپس نگاهی دارد به مقامات حمیدی که مثل اعلای مقامه‌نویسی در ایران است.
در لغت‌نامه دهخدا ذیل واژه مقامه می‌خوانیم: جای نشستن || خطبه منظوم و منثور. خطبه یا سخنان ادبی به نثر فنی و مصنوع توأم با اشعار و امثال و مشحون به صنایع بدیعی اعم از لفظی و معنوی، مانند مقامات بدیعی و مقامات حریری در عربی و مقامات حمیدی در زبان فارسی.
اصل کلمه مقامه عربی است که با تغییر معنا در ادوار مختلف ادبی واجتماعی در نهایت در قرن چهارم بر فن خاصی از نثر عربی اطلاق شده است. معنی لغوی مقامه را در آثار منسوب به دوره جاهلی نیز می‌توان جستجو کرد. مقامه در این آثار دو معنا دارد: ا- مجلس، مجمع و قبیله. 2-گروهی که دریک مجلس گرد آیند.
ابراهیمی‌حریری در کتاب مقامه‌نویسی در ادبیات فارسی می‌نویسد که مقامه در دوره اسلامی‌رنگ و بوی دیگری به خود گرفته و به معنای مجلس به کار رفته است. به عبارت دیگر واژه مقامه در این دوره مرادف حدیث شده است. (ابراهیمی‌حریری، ص 12) بدیع الزمان همدانی (قرن چهارم) را مبدع مقامه‌نویسی می‌دانند. البته مقامات او به زبان عربی است و در حوزه ادبیات عرب قرار می‌گیرد. اما به هر روی او اهل ایران است و می‌توان گفت خاستگاه مقامه‌نویسی به ایران بازمی‌گردد.
ابراهیمی‌حریری البته بدیع‌الزمان را مبتکر این فن نمی‌داند بلکه معتقد است او با مهارت و استادی اجزایی را که از گذشته در ادبیات عرب موجود بوده با هم آمیخته و فن قابل توجهی خلق کرده است. (همان منبع) سیروس شمیسا درباره معنای لغوی به نظر مرحوم بهار درباره مقامه اشاره می‌کند. بهار حدس می‌زند که مقام (آهنگ موسیقی) باید ترجمه گاه (در دستگاه موسیقی) یعنی گاثه اوستایی باشد. چون اوستا رابا آهنگ می‌خواندند و بنیان مقامه نویسی نیز بر سجع و موسیقی کلام استوار است. بهار معتقد است معنایی که برای مقامات در کتاب لغت آورده‌اند با اصل «قام یقوم قیام» تناسبی ندارد. (شمیسا، 118) به هر روی مقامه‌نویسی صورتی از داستان‌نوسی به نثر فنی است که اوج آن در ادب فارسی مقامات حمیدی است. پس از بدیع الزمان همدانی و در قرن پنجم حریری که عرب بود، به تقلید از او به نوشتن مقامات پرداخت. مقامات
حریری نیز از جمله برترین‌هایاین ژانر است. پس از او قاضی حمیدالدین بلخی (کسی که انوری شاعر را به خاطر هجای بلخ از معرکه نجات داد) در قرن ششم به تاسی از همدانی و حریری به نوشتن مقامات خویش به زبان فارسی پرداخت. درواقع مطرح‌ترین مقامات در فارسی مقامات حمیدی است. زیرا پس از او این فن آن چنان که باید ادامه نیافت و صرفاً سعدی در قرن هفتم با ترکیب نثر موزون مرسل (نثر خواجه عبدالله انصاری در مناجات نامه) و موزون فنی (نثر حمیدالدین بلخی) گلستان را خلق کرد که به نوعی می‌توان آن را مقامه در نظر گرفت. پس از او جامی در بهارستان، خوافی در روضه خلد و قاآنی در مقامات خود از این فن پیروی کردند که البته هیچ کدام آنها به شهرت مقامات حمیدی نیست.
سبک مقامات
مقامات شامل داستان‌هایی متوالی است که یک قهرمان خاص دارد که اغلب در سفر است. این قهرمان در هر حکایتی به صورتی جدید ظاهر می‌شود و اعمال شگرفی انجام می‌دهد و نهایتاً در پایان قصه غیبش می‌زند و خواننده از سرنوشت او بی‌خبر می‌ماند. البته قهرمان در حکایات دیگر در صورت و هیئتی جدید نمایان می‌شود و به شیرین کاری دیگری دست می‌زند. مقامات راوی معین و واحدی دارد که اغلب در سفر است و به روایات قصه می‌پردازد و درباره قهرمان دغلباز و کردارش سخن می‌گوید. البته مقامات از نظر قصه‌پردازی، شخصیت‌پردازی و به طور کلی عناصر دراماتیک ارزش چندانی ندارد و نویسنده اغلب قصد دارد قدرت خود را در نثر مصنوع و متکلف بنمایاند. می‌توان گفت فن مقامه‌نویسی تمرینی در فن انشا و اسلوب‌های گوناگون نثر است. زیرا نمونه کامل نثر مصنوع و فنی را می‌شود در مقامات دید. در این مورد می‌توان مقامات حمیدی را به عنوان سمبل مقامه‌نویسی زبان فارسی مثال زد.در مقامات عربی قهرمان قهرمان داستان اغلب یک گدای دغلکار است که به صورت‌های مختلف و در مکان‌های گوناگون بین مردم نمایان می‌شود و سخنان خود را با اشعار و انواع سجع و در کل با تکلف بیان می‌کند و درنهایت هم اقدام به جمع‌آوری پول از مردم می‌کند. البته در مقامات حمیدی صرفاً گدایی و کدیه مطمح نظر نیست و در مقامه‌هایی چون «مناظره پیر و جوان» و «عشق» مساله گدایی وجود ندارد. قهرمان مقامه همچون خطیبی است که اشعار بسیاری را چاشنی کلام خود می‌سازد. مقامات گنجینه ادبی است که ما می‌توانیم به ابیات قابل توجهی در آن دست یابیم. البته قاضی حمیدالدین در مقامات می‌گوید که خود شخصاً به سرودن شعر پرداخته و از اشعار دیگران استفاده نکرده است. به نظر می‌رسد این مساله پاشنه آشیل مقامات حمیدی باشد. از این رو که هنر نویسنده نثر فنی آن است که که به مقتضای حال متن، قطعه شعری از دیگران را برگزیند و در متن بگنجاند وگرنه که سرودن شعر به صورت کوششی در این ژانر هنری نیست.
مقامات حمیدی شامل 24 مقامه و یک مقدمه و مؤخره است. راوی، همه مقامه ها را از زبان یک دوست مخلص و مهربان روایت می‌کند: «حکایت کرد مرا دوستی که پیشرو ارباب وفا بود.» قهرمان مقامات حمیدی اسم معینی ندارد درحالی که قهرمان مقالات بدیعی و حریری دارای نام‌های ابوالفتح اسکندری و ابوزید سروجی هستند. این اثر مشحون است از صنایع بدیعی به طوری که گاه این تکلفات خواننده را از توجه به قصه دور می‌کند. موضوعات مطرح شده در مقامات نیز متنوع است. گاه ادبی است، گاه جنبه عرفانی دارد، برخی نیز در وعظ و خطابه یا طنز و فکاهه است. رنگ انتقاد را نیز می‌توان در مقامات حمیدی دید. انزابی نژاد (از مصححان مقامات حمیدی) این کتاب را از نظر اجتماعی دارای ارزش چندانی نمی‌داند اما با غور در کتاب می‌توان به مسائل اجتماعی و تاریخی مختلفی راجع به آن دوران دست یافت. درواقع اگر حمیدالدین بلخی در مقدمه اثر خود به نوعی به معارضه با بدیع‌الزمان و حریری می‌پردازد و قصد دارد کاری متفاوت با آنها عرضه کند تاحدودی نیز موفق است. او در کار خود تصویری از محیط آن روزگار، ویژگی‌های قوم خود و نیز طرز فکر آنها عرضه می‌کند. در مقامه سکباجیه که از بخش‌های خواندنی کتاب است می‌توان به موارد جالب توجهی در این باب برخورد. برای مثال در مقامه مزبور خواننده درمی‌یابد که زندانی‌های قرن ششم برای گذران معیشت خود مجبور به گدایی بر در دروازه‌های زندان بودند. یا در مقامه عشق به وجود پزشکان روحانی که معادل روانپزشکان امروزی‌اند پی می‌بریم. این‌ها اطلاعات مفیدی است که از لابلای کلمات مطنطن و پرزرق و برق خود را به رخ می‌کشند و این از نقطه امتیازات مقامات حمیدی است.
دکتر شمیسا نیز به فواید جامعه شناختی این کتاب اشاره دارد: «انواع غذاها، شیوه مهمانی رفتن، خانه‌های مردم، شاهدبازی، دهریون، تفریحات، اوضاع جوانان، طنز و ...، از مفاهیمی هستند که در مقامات قابل بررسی‌اند. (شمیسا،121)
از شگردهای جالب مقامات حمیدی می‌توان به این اشاره کرد که راوی در پایان هر مقامه درباره قهرمان حکایت بی‌خبر می‌ماند. بدون اینکه بداند او به ناگاه کجا رفته است:
«بعد از آن بر اقدام ایشان بسیاری شتافتم.
جز گرد راه از ایشان درنیافتم.»
معلوم من نشد که جا رفت پیر اوش
با او چه کردگردش ایام دی و دوش
برخی معتقدند داستان برای قاضی حمیدالدین مطرح نیست بلکه چگونگی بیان و مخیل سخن گفتن اهمیت دارد. کل داستان را می‌توان در چند سطر گفت حال آنکه نویسنده آن را در چند صفحه می‌پردازد. (همان،120)
مقامات و پیکارسک
از نکات قابل توجهی که درباره مقامات می‌توان گفت اینکه مقامه نویسی در غرب همتایی به نام پیکارسک دارد که پیدایش آن به قرن شانزدهم در اسپانیا بازمی‌گردد. قهرمان داستانهای پیکارسک، پیکارو (picaro) نام دارد که به معنی دغلباز، ولگرد، قلاش و ماجراجوست. فرهنگ آکسفورد پیکارسک را پدیده‌ای ادبی و داستانی می‌داند که به عادت و زندگی قلاشان می‌پردازد.
دن‌کیشوت اثر سروانتس و رابینسون کروزوئه از دانیل دفو از رمان‌های پیکارسک محسوب می‌شوند. ایبرمز پیکارو را یک ماجراجوی رذل می‌داند که به مدد زرنگی‌هایش گذران زندگی می‌کند و در جریان ماجراجویی‌های خود تدریجاً شخصیتش نیز تحول می‌یابد. (ایبرمز؛ 231) شخصیت پردازی، قهرمان‌پردازی، پول درآوردن از راه‌های نامناسب، درآمدن به لباس مبدل، دلقک بازی و نمایش و گدایی از مواردی هستند که در دو سبک پیکارسک و مقامه‌نویسی مشترکند. (رک به بررسی ارتباط ساختاری بین سبک پیکارسک و نوع داستانی مقامه،محسن محمدی فشارکی، فضل الله خدادادی، ادبیات تطبیقی; بهار و تابستان 1393، سال ششم - شماره 10)
دکتر شمیسا مقامه نویسی را جد اعلای داستانهای پیکارسک می‌داند. هرچند به اعتقاد او در تاریخ ادبیات غرب چنان که باید به نقش مقامه نویسی در تاریخ رمان نویسی نپرداخته‌اند. (شمیسا، 118) گفتنی است که الخریری در قرن دوازدهم میلادی مقامات حریری را به عبری ترجمه کرد و سپس مسیحیان اروپا آن را به زبان‌های خود ترجمه کردند. بنابراین مقامات در اندلس شناخته شده بود و بعید است نویسندگان اسپانیایی از این اثر بی اطلاع بوده باشند. (غنیمی‌هلال، 280-279)
پایان سخن اینکه مقامه نویسی در روزگار خود ژانری متفاوت بوده است هرچند پرداخت به آن، چنان که باید ادامه نیافت. دلیل این عدم توفیق شاید آن باشد که پس از پایان نثر فنی، مقامه نویسی نیز که نماینده این سبک بود روی به خاموشی نهاد. مقامه حمیدی نیز به عنوان نماینده این فن در زبان فارسی از آثار قابل توجهی است که نیاز به مطالعه بیشتر دارد تا جنبه‌های اجتماعی، فرهنگی و تاریخی آن روشن‌تر شود.
پی‌نوشت‌ها
ابراهیمی‌حریری، فارس. مقامه‌نویسی در ادبیات فارسی، دانشگاه تهران،46.
ایبرمز، ام.ا.اچ. فرهنگ اصطلاحات ادبی، سعید سبزیان، راهنما،84.
شمیسا، سیروس. سبک شناسی نثر، میترا، 93.
غنیمی‌هلال، محمد. ادبیات تطبیقی، مرتضی آیت‌الله زاده، امیرکبیر، 73.■
نخستین بانک مقالات ادبی، فرهنگی و هنری چوک
http://www.chouk.ir/maghaleh-naghd-gotogoo/11946-01.html
داستان های حرفه ای ادبیات ایران و جهان را از اینجا دانلود کنید.
http://www.chouk.ir/downlod-dastan.html
دانلود ماهنامه‌هاي ادبيات داستاني چوك و فصلنامه شعر چوک
http://www.chouk.ir/download-mahnameh.html
دانلود نمایش رادیویی داستان چوک
http://www.chouk.ir/ava-va-nama.html
دانلود فرم ثبت‌نام آکادمی داستان نویسی چوک
http://www.chouk.ir/tadris-dastan-nevisi.html
فعاليت هاي روزانه، هفتگي، ماهيانه، فصلي و ساليانه كانون فرهنگي چوك
http://www.chouk.ir/7-jadidtarin-akhbar/398-vakonesh.html
بانک هنرمندان چوک صحفه ای برای معرفی شما هنرمندان
http://www.chouk.ir/honarmandan.html
شبکه تلگرام کانون فرهنگی چوک
https://telegram.me/chookasosiation
اینستاگرام کانون فرهنگی چوک
http://instagram.com/kanonefarhangiechook
بخش ارتباط با ما برای ارسال اثر
کمک نیاز دارید؟ 
چت از طریق واتساپ