گفتگوی اختصاصی چوک با «محمدعلی علومی» «آیدا مجید آبادی»

چاپ ایمیل تاریخ انتشار: 09 بهمن 1394

از آشنایی‌تان با عمران صلاحی برایمان بگویید؟

متأسفانه من در اواخر عمر استاد افتخار آشنایی با ایشان را پیدا کردم، ولی سایه‌ی لطف‌شان همیشه بر سر من بود. من به توصیه و امر ایشان نوشتن نقد را شروع کردم و به بررسی عنصر طنز در متونی چون بوستان، گلستان، مثنوی و ... پرداختم.

به نظر شما طنز عمران صلاحی متأثر از طنز چه جریان‌هایی بود؟

استاد عمران صلاحی از آموختگان مکتب توفیق بودند و اتفاقاً می‌توان ایشان را از زمره‌ی کسانی به شمار آورد که خود به زودی به یکی از اساتید برجسته‌ی طنز‌نویسی بدل گشتند.

طنز جدید ایران از دوره‌ی مشروطه شروع شد و بر خلاف تصور عموم که دهخدا را سردمدار این حرکت در ایران می‌دانند، آغاز‌گر طنز جدید کسی نیست جز میرزا آقاخان کرمانی که با آثاری چون: «هشت بهشت» و «سه مکتوب» دوران انتقال از استبداد قاجار به دوران مشروطه را گذرانده است. باید توجه داشت که دوران گذار چه در ایران و چه در اروپا همواره با بینش طنز‌گرایانه همراه بوده است. وقتی که اروپا از تسلط کلیسا خارج شده و به دنیای جدید پا می‌نهد، آثاری بر علیه اربابان و صاحبان قدرت دینی به شکل طنز پدید می‌آید که توسط کسانی چون ولتر و منتسکیو نگاشته شده است. طنز ایرانی نیز که با میرزا آقاخان کرمانی شروع شده است، به وسیله‌ی کسانی چون نسیم شمال و دهخدا ادامه می‌یابد و به مکتبی می‌انجامد که ادامه دهنده‌ی آن توفیق است و عمده رویکرد آن، طعن و کنایه بر علیه استبداد، استعمار و جهالت عامه به شمار می‌آید. البته خود توفیق نیز دوران متفاوتی را سپری کرده است. برای نمونه در دهه‌ی 20 که مقارن است با جنبش ملی شدن صنعت نفت، با آزادی بیشتری دست به قلم می‌شود و مسائل اساسی را مد نظر قرار می‌دهد، اما پس از آن و با شیوع استبداد، به طور اجباری به طرح مسائلی غیر صریح و غیر مستقیم می‌پردازد.

چه ویژگی‌هایی موجب شده است که عمران صلاحی به یکی از برجسته‌ترین طنز پردازان مکتب توفیق بدل شود؟

عمران صلاحی هرگز در شعار‌زدگی در نمی‌غلطد. و با استفاده از آگاهی عمیقی که از ظرافت‌های زبان فارسی کسب کرده است، همواره بار کنایی آثار خود را حفظ می‌کند، شعرهایی که به هیچ‌وجه تاریخ مصرف ندارند. به زبان ساده و عاطفی این شعر توجه کنید:

تو کوچه‌ها دارن منو می‌زنن

تو کوچه‌ها دارن منو می‌کشن

تو بیا نذار منو بزنن

تو بیا نذار منو بکشن.»

ببینید با اینکه این شعر مربوط به دهه‌ی چهل و پنجاه تاریخ ایران است، اما هنوز هم می‌تواند مصداق داشته باشد و هنوز هم می‌تواند توضیح‌گر دنیای اجتماعی و سیاسی جهان امروز ما باشد.

وقتی ما از طنز سخن می‌گوییم منظور آن چیزی است که علاوه بر به تفکر واداشتن مخاطب موجب انبساط خاطر او نیز گردد و عمران صلاحی به خوبی توانسته است این ویژگی‌های مهم را در آثار خود منعکس کند.

همچنین بهره‌گیری از حکایت‌های کهن و لطایف کسانی چون عبید زاکانی نیز از جمله شگردهایی است که عمران صلاحی به شیوه‌ی خود به کار گرفته است.

لطیفه‌های شفاهی چون ماجراهای ملا‌نصرالدین نیز دیگر منابع مورد بهره‌ی استاد است. این لطیفه‌ها عمدتاً ساختاری دو بنه دارند. یعنی مبتدای آن‌ها با نقل یک داستان شروع می‌شود و منتهای آن‌ها به یک نتیجه‌گیری خنده‌دار و در عین حال شگفتی‌آور و غیر منتظره ختم می‌شود. ایجاد شگفتی یکی از بارزترین ویژگی‌های طنز است که ابو‌علی سینا و کانت نیز به آن اشاره کرده‌اند.

بیان کاریکاتور‌گونه در طنز نیز یکی دیگر از ویژگی‌های طنزپردازی ایشان است. یعنی توصیف به گونه‌ای شکل گرفته که گویی در حال توضیح کاریکاتوری است که مخاطب آن را ندیده.

با این همه قابل ذکر است که بهره‌گیری عمران صلاحی از حکایت‌ها، لطیفه‌ها و آموزه‌های پیش از خود با درکی جدید و شیوه‌ای منحصر به فرد همراه است. او شاعری انسانی و اجتماعی بود که نسبت به اشخاص مظلوم و محروم جامعه احساس تعهد می‌کرد و همواره با زبانی طنز‌آلود و کنایی به طرح مسائل جامعه می‌پرداخت. صلاحی معتقد بود، آنچه که اکثراً در ادبیات سنتی به نام طنز شناخته شده، هجو است و هجو بیانگر مسائل و ناراحتی‌های شخصی است، در حالی که طنز جنبه‌ی فرا شخصی و اجتماعی دارد.

درباره‌ی رمان کمتر شناخته شده‌ی عمران صلاحی برایمان بگویید!

کتاب داستان ایشان موسیقی عطر گل سرخ نام دارد که با همان بینش شاعرانه و طناز به بیان مسائل مختلف می‌پردازد.

مرد اصلی ماجرا به دلیل در دست داشتن گلی که موسیقی عطرش انسان را مست می‌کند مدتی در زندان است و باقی ماجراهایی که در اثنای این قضیه شکل می‌گیرد.

البته نمی‌توان این کتاب را رمان نامید. چرا که حتی خود استاد هم ادعای رمان‌نویسی نداشت و در واقع این کتاب متشکل از داستان‌هایی کوتاه و به هم پیوسته است که در فضایی سورئال و در به هم ریختگی حیرت‌آور زمان و مکان شکل می‌گیرد. طنز این کتاب طنزی سیاه و تراژیک است و خنده و گریه دوشادوش هم به سیلان در آمده‌اند. من ترجیح می‌دهم این کتاب را کتاب آموزش طنز‌نویسی قلمداد کنم.

اما عجیب اینکه تا‌کنون هیچ‌کس جز منوچهر احترامی از این کتاب سخن نگفته است و البته من نیز مطلبی در مورد آن نگاشته‌ام که چندین سال پیش در نشریه‌ی گل آقا منتشر شد. شاید یکی از علل بی‌نام و نشانی این کتاب، دوری جستن عمران صلاحی و اکثر هنرمندان واقعی آن دوره از شهرت بود. عمران صلاحی یکی از دوستان و نزدیکان گل سرخی به شمار می‌آمد و این امر نشان دهنده‌ی عمق بینش اجتماعی این شخص است. بینشی عمیق که انسان را متوجه اهداف و آرمان‌هایی فرا من می‌سازد و او را از کسب شهرت فردی می‌رهاند. دوره‌ی پس از مشروطه و به تبع آن دوران عمران صلاحی دوران آرمان خواهی اجتماعی بود.

به نظر شما آیا آذری‌زبان بودن صلاحی تأثیری در آثار او نهاده است؟

باید توجه داشت که تا‌کنون نویسندگان و شاعران بزرگی از دیار آذربایجان برخاسته‌اند. کسانی چون شهریار، عمران صلاحی و پایه‌گذار ادبیات کودک و نوجوان، صمد بهرنگی و ... البته این در تخصص من نیست اما فکر می‌کنم شاید یکی از علل گرویدن شاعران و نویسندگان آذری به زبان فارسی این باشد که یکی از ریشه‌های زبان فارسی باستان را در آذربایجان می‌توان جستجو کرد. به هر حال آذربایجان نقش بسیار مهمی در ادبیات فارسی ایفا کرده است.

سخن آخر از زبان محمدعلی علومی.

عمران صلاحی به هیچ وجه (منم) نمی‌گفت و هیچ‌گونه خودخواهی در وجود این مرد پیدا نمی‌شد. همیشه دنبال نقاط مثبت انسان‌ها بود و سعی می‌کرد معایب اشخاص را نادیده بگیرد. البته بحث‌هایی که من اینجا مطرح کردم بحث‌هایی کلی و گلچین شده بود.

دوستان می‌توانند برای دسترسی به مطالبی جزئی‌تر و مصداقی‌تر مقالات من را در‌باره‌ی عمران صلاحی در اینترنت جستجو کنند و بخوانند. یکی یادداشتی بر موسیقی عطر گل سرخ که در نشریه‌ی گل آقا منتشر شده بود و دیگری یادداشتی بر شعرهای عمران صلاحی که علاوه بر گل آقا در بخش فرهنگی روزنامه‌ی اطلاعات نیز منتشر شد. ■

منتشر شده در فصلنامه ادبیات دااستانی چوک فصلنامه پاییز، ویژه نامه عمران صلاحی، سال 94

نخستین بانک مقالات ادبی، فرهنگی و هنری چوک

http://www.chouk.ir/maghaleh-naghd-gotogoo/11946-01.html

داستان های حرفه ای ادبیات ایران و جهان را از اینجا دانلود کنید.

http://www.chouk.ir/downlod-dastan.html

دانلود ماهنامه‌هاي ادبيات داستاني چوك و فصلنامه شعر چوک

http://www.chouk.ir/download-mahnameh.html

دانلود نمایش رادیویی داستان چوک

http://www.chouk.ir/ava-va-nama.html

دانلود فرم پیش ثبت‌نام آکادمی داستان نویسی چوک

http://www.chouk.ir/tadris-dastan-nevisi.html

فعاليت هاي روزانه، هفتگي، ماهيانه، فصلي و ساليانه كانون فرهنگي چوك