" رنگ محلی " 1 یا " ادبیات محلی " 2 به داستانی گفته می شود که بر شخصیت های روایی محلی ، گویش ( زبان ) ، رسوم ، مکان نگاری 3 و دیگر ویژگی های ناحیه ی معینی تأکید کند . مطابق نوشته ی  Oxford Companion to American Literatureدر این گونه آثار ادبی ، تأثیراتی دوگانه هم از رئالیسم و هم از رمانتیسم هست . در این حال ، نویسنده معمولا ً از زندگی عادی دور و به سرزمین های دوردست ، رسوم غریب یا فضاهای ناآشنا و نامأنوس تر نزدیک می شود و در عین حال ، می کوشد به صحت و دقت در توصیف جهان خارج نیز وفادار باقی بماند " (  هارت 1948 ،934) . رمان محلّی ، تلاقیگاه احساسات متفاوت نویسنده یا شخصیت ها است ؛ این دو هم از سویی بر روزگار خوش گذشته حسرت می برند و هم تا اندازه ای به عناصر " احساسات گرایی " 4 متوسل می شوند . نوشتن رمان بومی هنگامی به یک ضرورت تبدیل می شود که تحولی جدّی در جامعه به وجود می آید  و با جا به جایی قدرت سیاسی ـ اقتصادی ، لایه ها یا طبقاتی در جامعه به قدرت می رسند و لایه ها و طبقاتی در کشور ، قدرت سیاسی و اجتماعی خود را از دست می دهند . نمودهایی از فرهنگ ، ادبیات ، زبان ، تاریخ و فرهنگ عامه به گونه ای اجتناب ناپذیر مورد فراموشی و غفلت طبیعی یا عمدی قرار می گیرد و نمودهایی دیگر ، بر حیات فرهنگی چیره می شود . رمان بومی ، کوششی برای احیا یا پاس داشتن ارزش های در حال تباهی است .

    پیش از پرداختن به دقایق " رمان محلی " ، باید به تفاوت این " نوع ادبی " با " ادبیات ملّی " اشاره کرد . همانندی معنایی یا ترادف نا شفاف دو واژه ی " بومی " 5 و " محلّی " نباید باعث آمیختن مرزهای معنایی شود . " بومی " یا native با واژه ی national از یک ریشه اند و باید به معنی " ملی " به کار روند ؛ یعنی ادبیاتی که در سطح کشوری مطرح می شود و نه آنچه از واژگانی چون " محلی " و " ناحیه ای " اراده می گردد . همان گونه که " اسنل " 6 می گوید " محلی " مترادف " ملّی " نیست ، هرچند از آن هم جدا و بر کنار نیست . اصطلاح " ملی " بر همه ی آثار ادبی اطلاق می شود که در چهار جزیره ی " انگلستان " 7  ، ولز " 8 ، اسکاتلند " 9 و " ایرلند " 10 و جمعا ً " جزایر بریتانیایی " 11 نوشته و خوانده می شود . یک رمان " ملی " البته از " ولز " هم می گوید بی آن که به جزئیات موجود در فرهنگ محلی این ناحیه ی خاص بپردازد اما رمان " محلی " این جزیره ، در عین پرداختن به ریزنگاری محلی ، می تواند به عنوان بخشی از یک رمان " ملی " هم معرفی شود ( اسنل 1998 ، 2 ) .

  بر همین قیاس ، " رمان محلی "  کلیدر ، به یک اعتبار ، " ملی " است زیرا آنچه در این اثر مطرح می شود در وجه کلی اش ، بیرون از ساختارهای تاریخی ، جغرافیایی و فرهنگی کشور نیست ، جز این که نویسنده ی محلی ، بر بافت تاریخی بخش های خاصی از " خراسان " ، اقوام ، فرهنگ و نظام معیشتی ویژه ی آنان تأکید بیش تری می کند . نوشته ی حاضر ، کوششی برای تدوین هنجارهای چیره بر همین ویژگی های تاریخی ، جغرافیایی ، فرهنگی ، قومی و گویشی است .    

     اشاره ای به ریشه های تاریخی : ما پیش از این در بحث از " رمان تاریخی " ، به تحولاتی اشاره کردیم که در انگلستان و در پی چیرگی بورژوازی ملی و تغییر ساخت فئودالی در جامعه ، یک رشته تحولات ساختاری در پهنه های اقتصادی ، سیاسی و فرهنگی پدید آمد . بورژوازی با پرچم " ناسیونالیسم " شروع به یکپارچه سازی و یگانگی مناطق پراکنده ی کشور کرد و اقتصادیات و گستره های حیات فرهنگی و اجتماعی خود مختار و مستقل محلی ، زیر نفوذ ساختارهای قدرتمند و بالنده ی مادّی بورژوازی ، کارآمدی خود را از دست داد . ساختارهای اقتصادی ـ سیاسی نو با خود یک رشته ساخت های فرهنگی ( زبانی ، دینی ، قومی ، شیوه های زندگی ، زیبایی شناسی ) می آورند و ساخت های فرهنگی سنتی و کهن را به عقب نشینی وامی دارند . در چنین موقعیتی است که برخی نویسندگان با تکیه بر همان عناصر فرهنگی کهن و برای جلوگیری از تباهی همیشگی آن ها به حکم جبر تاریخ با خلق آثار ادبی محلی ، حساسیت خود را در قبال روند چیره نشان می دهند .

     یکی از رمان نویسان بر جسته ی انگلیسی که اصرار زیادی داشت تا جلوه های حیات فرهنگی و محلی در حال تباهی را در  زادگاه خود ثبت کند ، " توماس هاردی " 1 است . او در 1928 در منطقه ی " دورست شایر " 2 زاده شد و سال ها هم در روستای " وسکس " 3 زندکی کرد و کودکی و نوجوانی خود را در این ناحیه گذراند و همین نقاط را در سروده ها و اشعارش ، ماندگار کرد . او خود می نویسد :

     " در تاریخ ها و داستان هایی که در باره ی " وسکس " و اهالی آن ، شرحی نوشته شده و این که شیوه ی زندگی مردمش چگونه بوده ، یا به چه مشاغلی می پرداخته اند ، یا چگونه از آداب و رسوم خود مراقبت می کرده اند . . . من زیاد پرس و جو کرده ام تا آن خاطرات را به دقت ثبت کنم . من کوشیده ام جنبه های اغراق آمیز را از آنچه شنیده ام ، جدا کنم تا شاید بتوانم خود را راضی کنم به این که نمودهایی از زندگی گذشته را ـ که در حال فراموشی و تباهی است ـ ثبت و ضبط کنم " ( هاردی ، 1979 [ 1912] ، 694 ) .

    یکی از ویژگی های رمان محلی ، اتکا به " تاریخ شفاهی " است . رمان نویسان محلی در انگلستان به تاریخ غیر رسمی و نامکتوب ، زیاد مراجعه می کرده اند . آنان با ثبت بخش هایی از آنچه در تواریخ مکتوب ، ثبت و ضبط نشده بوده است ، از فراموشی آن ها پیشگیری کرده اند . در برخی از نوشته های نویسندگان برجسته ی انگلیسی چون " سر والتر اسکات " 4 ، " ش. برونته " 5 ، " جورج مور " 6 ، " دیکنس " 7 و " ِبِنت " 8       " تاریخ شفاهی " 9 مورد تأکید زیادی قرار گرفته و " پی. تامپسن " 10 در کتاب خود با عنوان آوای گذشته : تاریخ شفاهی 11 به این مسأله پرداخته است .

     در تاریخ ادبیات آمریکا ، آنچه از آن به " جنوب عمیق " 12 یا " جنوب دوردست " تعبیر می شود ، یعنی نواحی واقع در حوزه ی رودخانه ی " میسی سیپی " 13 ، یکی از پربارترین نواحی در خلق " رمان محلی " بوده است و یکی از شاخص ترین رمان نویسان آن سامان ، " ویلیام فاکنر " 14 ، در رمان محلی خشم و هیاهو 15 به ترسیم دقیق جلوه های زندگی مردم در زادگاه خودش واقع در شهر " جفرسون " 16 پرداخته است .

      پرداختن به " رمان محلی " در این کشور هنگامی به یک ضرورت تبدیل شد که پس از اتمام " جنگ داخلی " 17 ، زمینه های مناسبی برای رشد بورژوازی مالی و صنعتی در " جنوب " فراهم شد . ساختار اقتصادی

و کشاورزی مبتنی بر کار و بهره کشی از بردگان سیاه پوست در مزارع پنبه به وسیله ی اربابان سفید پوست روبه زوال نهاد و تأسیسات اقتصادی و مالی سرمایه گذاران " شمال " در " جنوب " ، همه ی مظاهرحیات مادی و فرهنگی " جنوب " را مورد تهدید قرار داد . مکتب " اصالت عمل " 1 راهنمای طبقه ی نوپای بورژوازی مالی " جنوب " شد و نمودهای " مدرنیته " 2 ( رابطه ی آزاد جنسی ، فردیت گرایی ، برابری نژادی و اجتماعی ، جدایی دین از سیاست ) جانشین فرهنگ و نظام " پدر سالار " 3 گذشته شد . در این حال ، نویسندگانی مانند " فاکنر " ـ که بر تباهی " ارزش ها "  و تجلیات فرهنگ مبتنی بر نظام اشرافیت کهن و مبتنی بر برداری استوار بود ـ حسرت می خوردند و از تسرّی اخلاق مبتنی بر سوداگری " شمال " هم ناخشنود بودند  به خلق آن بخش از "  رمان محلی " پرداختند که مبیّن حیات تاریخی و فرهنگی گذشته بود :

      " جنوب " ، در جنبش مربوط به " رنگ محلی " و پس از " جنگ داخلی " ، نقش تعیین کننده ای بازی می کرد . پیش از این نیز در سال 1868 Overland Monthly  مجموعه ای از داستان های کوتاه " برت هارت " 4 را منتشر کرد که حاوی داستان هایی از معدنچیان " کالیفرنیا " 5 بود . پیدایش جنبش رنگ محلی در " جنوب " ، مایه ی شگفتی نبود . نتیجه ی " جنگ داخلی " ، پیروزی " ناسیونالیسم شمال " بر " علایق محلی جنوب " بود . با گسترش شهرنشینی و روند صنعتی شدن پس از جنگ و همزمان با آن ، کاهش و سپس تباهی تفاوت های محلی در " جنوب " ، ساختار فرهنگی این منطفه کلا ً دگرگون شد و تشدید حسرت بر همین تفاوت های محلی و آرزوی بازگشت به گذشته یا دست کم یادآوری آن روزگار ، به امری طبیعی تبدیل شد . " رمان محلی " غالبا ً صبغه ای روستایی داشت و در آغاز به صورت داستان های کوتاهی نمود یافت که خوانندگانی بسیار داشت . در این داستان ها ، گذشته ها ( پیش از " جنگ د اخلی " ) جنبه ای آرمانی به خود گرفت که هرچند عنصر واقعیت در آن اندک می نمود ، اما تصور می شد که گذشته ها ، چنین حال و هواهایی می داشته اند . بازنمودی از این گونه آرمان سازی گذشته را در داستان های "  توماس نلسون پیج " 6 می توان یافت که در مزارع " ویرجینیا " 7 می گذرد و به بازنمایی دوشیزگان ، اشراف و مالکان برده ی شجاع و بردگان خوشبخت و خشنود " جنوب " می پرداخت " ( ویلسون و دیگران 1989 ) .

     خانم " کامپسن " 8 در خشم و هیاهو ، بر گذشت روزگاری حسرت می برد که " باکرگی " دختر ، نشانه ی      " نجابت " خانواده بود ، اما " کدی " ، دخترش ، با برقراری رابطه ی آزاد جنسی با " ایمز " 9 نامی ، حیثیت خانوده ی اشرافی او را به باد داده است و به همین دلیل ، او  را از خانه طرد می کند و تقاضای شوهر برای انصراف همسر از این اقدام ، مؤثر واقع نمی شود :

     " دختر که بودم . . . یادم داده بودند میان خانم بودن و خانم نبودن یک زن ، حد وسطی وجود ندارد ، اما وقتی دخترم را بغل گرفتم ، به خواب هم نمی دیدم که به چنان کاری . . . " ( فاکنر 1381 ، 121 ) .

    " فاکنر " خود روزگاری را به یاد می آورد که ناگزیر بود  پیش از صرف صبحانه به اشاره ی پدر بزرگ خود ، یک باب از باب های انجیل را به زبانی روان از بر بخواند و اگر از عهده برنمی آمد ، از صبحانه خبری نبود و مجبور بود مدتی نسبتا ً طولانی در اتاق خود تنها بماند و خرخوانی کند " ( مری ودر 1968 ، 250 ) .                         

     ادبیات و " رمان محلی " فارسی راهی متفاوت با همین " نوع ادبی " در غرب داشته است . در غرب ،

  روند سرمایه داری ، رشدی متوازن داشت و از بطن تولید کارگاهی و متوسط و نیز اولیگارشی تجاری بیرون می آمد . بورژوازی برای رشد بعدی خود در پهنه ی ملی و واحد جغرافیایی کشور و نیز صدور کالاهای تولیدی و سرمایه به خارج از مرزهای ملی ، خواهان یکپارچگی اقتصادی ـ سیاسی بود . با غلبه ی مناسبات سرمایه داری بر ولایات و ایالات در کشورهای و ایالات متحد آمریکا ، شیوه های تولید اقتصادی قدیم منسوخ و شیوه های تولید تازه ، جانشین آن ها می شود . فرهنگ بورژوایی به تدریج جای خود را در روستاهای قدیم باز می کند و همه ی مظاهر حیات اقتصادی ـ اجتماعی روستایی و فئودالی را از بین می برد . ساخت های فرهنگی مدرن ( مدرنیته ) به مناطق پس افتاده ی اقتصادی ـ اجتماعی راه می یابد و به تدریج همه ی مناطق کشور به اعتبار ساختارهای اقتصاد ی و اجتماعی ، همگون و یکپارچه می شوند . در این حال ، آنچه برای رمان نویس محلی باقی می ماند ، ریزنگاری روستایی ، اقلیمی ، تاریخی ، تاریخی ، زیبایی شناختی و زبان شناختی است تا آنچه در شرف تباهی است ، ثبت و ضبط کند .

     اما در کشور ما ، چند " وجه تولیدی " وجود داشته که همزمان به حرکت ( و نه " رشد " ) خود ادامه می داده اند ؛ یعنی نظام عشیره ای در جای جای سرزمین ایران ( غرب ، خراسان ، سیستان و بلوچستان ) در کنار نظام زمینداری ( و نه فئودالیسم ریشه دار ) ، به همراه سوداگری تجاری ، در کنار تولید کارگاهی خرد و بزرگ به رشد ناموزون و ُکند خود ادامه می داده اند . ناتوانی بورژوازی مالی در انتقال سرمایه ی خود به کانال تولید صنعتی به دلیل حاکمیت بلا منازع نظام عشیره ای و استبدادی که نتیجه ی آن بود ، باعث شد که مانند غرب نتواند به رسالت تاریخی خود عمل کند . ساخت اقصادی ـ اجتماعی کشور ما ، مانند جزایر پراکنده و خودمختاری بوده است که هیچ یک از وجوه تولید نتوانسته اند به طور کامل بر دیگری مسلط شوند و یک نظام واحدی تولید پیشرفته به وجود آورند . به این دلیل ، روستاهای ما ، تجلیگاه  مناسبات مختلف عشیره ای ، خرده مالکی و ارباب ـ رعیتی بوده است . نه شهرهای ما به معنی جامعه شناختی واقعی " شهر " است ، نه روستاهایمان به واقع " روستا " است . همه چیز هستند و هیچ چیز هم نیستند . در ادبیات محلی غرب ، گاه حسرت بر روزگاری خورده می شود که ارباب زمیندار ، نقشی مانند " پدر " برای رعیت خود ایفا می کرد ، زیرا اشرافیت زمینداری ، دست کم به آینده ی خود می اندیشید و نمی توانست رعیت را نسبت به خود ، بی اعتنا ببیند . در ادبیات روستایی ما ، رعیت جماعت ، سایه ی ارباب را به تیر می زند هرچند در برابر او دست به سینه می ایستد . در ادبیات محلی ما ، حتی یک نفر روستایی ، بر گذشته ها ی طلایی حسرت  نمی خورد ، زیرا ارباب جماعت ، نگران رعیت خود نمی بوده اند و اگر حسرتی هست ، حسرت بر رفتن ارباب پیشین است .

     "  داستان محلی " در وجه غالب خود ، پس از " اصلاحات ارضی " در دهه ی 1340 پدید آمد ؛ یعنی هنگامی که روستا در مدار مناسبات سرمایه داری ناموزون و بی هویت شهر قرار گرفت و از درون متلاشی شد ؛ یعنی تولید کشاورزی و مناسبات ارضی نه تغییری ریشه ای یافت و نه به همان وضع پیشین خود باقی ماند . سوداگری مالی به روستا راه یافت تا زمین روستایی را به ثمن بخس بخرد تا سپس بتواند به بهایی بیش تر به دیگری بفروشد . با فروپاشی تولید کشاورزی در روستا ، جمعیت جوان روستایی به شهرهای بزرگ تر روی آورد تا به جست و جوی کار بپردازد . نقش شرکت های سهامی زراعی و کشت و صنعت در تولید ناخالص ملی ما بسیار اندک بود . " اصلاحات ارضی " شاهانه بیش از آنچه رفورمی برای مدرنیزه کردن سرمایه داری و صنعتی باشد ، اقدامی برای کاهش " قدرت سیاسی " بزرگ زمیندارانی بود که در برابر " قدرت دربار " ،

مقاومت می کردند . نیروی کار فعال در روستا ، تبدیل به نیروی انسانی ارزانی برای کار در بخش های ساختمانی ، خدمات ، مشاغل انگلی و به ندرت صنعتی شد و در همان حال ، روستا ، به نمایشگاه و محل فروش کالاهایی تبدیل شد که در شهرها تولید می شد یا مستقیما به بازار فروش کالاهای غربی مبدل گردید .

     اینک این پرسش مطرح می شود که پس محتوا و انگیزه های خلق " ادبیات داستانی محلّی " ما چه می تواند باشد . با مطالعه ی ادبیات روستایی ما می توان دریافت که تقریبا ً تمام نویسندگان این نوع ادبی ، روشنفکرانی مردمی بوده اند که از سرِ غیرت طبقاتی یا از روی دلسوزی ملّی می خواسته اند از درد و رنج روستاییان با خوانندگان شهری خود ، سخن بگویند . شماره ی نویسندگانی که به راستی زندگی و مناسبات روستایی را تجربه کرده باشند ، بسیار اندک می بوده است . " امین فقیری " ـ که در دوره ی خدمت سربازی خود را در " سپاه دانش " و به عنوان آموزگار در روستاهای " فارس " می گذرانده است ـ زیر تأثیر بدبختی عمومی روستاییان دهکده ی پر ملال ( 1347 ) را می نویسد . بخش اعظم ادبیات محلی و روستایی ما ، ارزش " رسانه ای " دارد و نه ضرورتاً زیبایی شناختی و هنری . دختر رعیّت (1331) " به آذین " ( محمود اعتمادزاده ) البته خواننده ی شهری را ـ که از مسائل روستایی بی خبر است ـ از بسیاری واقعیات حیات روستایی آگاه می کند ، ولی در همان حال ، فاقد ارزش های هنری برجسته ای است و بیش تر به گزارشی مستند از قیام " میرزا کوچک خان جنگلی " شباهت دارد . با این همه ، برخی هم از نویسندگان ، مانند " محمود دولت آبادی " ، مناسبات روستایی را می شناسند و به دلیل خاستگاه روستایی و کار عملی روی زمین ، بهتر می توانند با موضوع کار خود عجین شوند و صحنه هایی گویا از مناسبات ارباب ـ رعیتی ترسیم کنند که  کلیدر (1363) اوج آن است .

1. رمان محلی ، گاه حسرتی بر گذشته است : " حسرت بر گذشته " 1 گاه جنبه ای ارتجاعی دارد و ناظر

به ذهنیت آن بخش از لایه های اجتماعی است که تغییرات و گرایش های تازه ی اجتماعی را به اعتبار طبقاتی ، به سود خود نمی بینند . بنابراین ، با یاد گذشته ها و خیالپردازی در مورد آن ، هراس اجتماعی خود را بازتاب می دهند . طغیان " گل محمد " در روستای نزدیک به " سبزوار " و " نیشابور " ، موجی از نگرانی برای اربان بزرگ و کوچک ایجاد کرده است . با آن که این بزرگ زمینداران ( مانند " آلاجاقی " ) و خرده مالکان مرفه ( مانند " بابقلی ُبندار " ) از ِقبل طغیان " گل محمد " به نان و نوایی هم رسیده اند ، از سرکشی رعیت خود به شدت نگران هستند و می ترسند که این یاغی مردمدار ، سرود یاد مستان بدهد . به این دلیل " بندار " حسرت روزگار " رضا خان " را می خورد که گویا " ثبات و امنیت اجتماعی " ، منافع این طبقات را فراهم می آورد :

     " به همین قرار نمی ماند . دنیا به همین قرار نمی ماند . آن بی پدرهایی که پای این غریبه ها را به " قلعه چمن " باز می کنند ، آن هایی که این شب بازی ها ر ا به راه می اندازند ، اگر عقل داشتند ، حالیشان می شدد که روزگار بر یک قرار نمی ماند . همچو بی در و دروازه هم نیست و مملکت صاحب دارد . این جور نیست که هر . . . برهنه ای هر . . . که دلش خواست ، بخورد . بعدها معلومشان می شود . آی ! آی ! رضا خان ! یعنی این جوان ، پسر تو است ؟ خودت کجایی ؟ مملکت را دارند به آتش می کشند . سر از گور وردار " ( دولت آبادی 1363 ، 1783) .

     گاه " حسرت " بر توانایی های جسمی و قابلیت های ایلیاتی و آزادی هایی فردی است که یک شخصیت داستان پیش از این ، می داشته و اکنون به دلیل وابستگی به تعلقات خانوادگی ، آن همه را از دست داده است .     " مارال " ، همسر دوم " گل محمد " تا پیش از ازدواج خود ، ظرفیت هایی حماسی و قهرمانی می داشته است . وقتی " صمصام خان " نامی در او طمع می کند ، " مارال " در چادر با او می آویزد و به نیروی جسمی ، شهامت و اراده ی قاطع ، او را از چادر بیرون می اندازد :

     " مارال او را پهلوانانه از خود واپس زده و رانده ؛ موهایش را به چنگال گرفته ، گردنش را پیچانده و او را به ستیز ، نگاه داشته . . . صمصام خود را رهانیده . . . و به میان شب گریخته بود " (24-23) .

    وقتی " گل محمد " عزم رزم می کند ، "  مارال " حاضر یراق آماده است تا در کنار شوهر به  جنگ     خصم رود :

    " مارال بر پاگرد در بالا خانه نمودار شد : دست پسرش به دست ، کمر بسته و دو قطار فشنگ حمایل و برنوی به شانه " (2737) .

    با رفتن " گل محمد " به مصاف در " گاو طاق " ، " مارال " احساس بطالت می کند و جای خود را در کنار شوهر می داند نه همراه " بلقیس " و مشتی عاجز و عجوزه :

     " دلم قرار نمی گیرد . دلم قرار نمی گیرد عمه بلقیس ! من باید آن طرف کوه می بودم ، کنار گل محمد " (2799) .

    " مارال "  رفتار حماسی را می پسندد ؛ رفتاری که از توانایی های او ناشی می شود . او دختری ُکرد و منشی عشیره ای و ایلیاتی دارد . با این قابلیت ها ، او از خود رفتاری حماسی انتظار دارد اما به خانه نشینی و بچه داری محکوم شده است . تأسف " راسل " 1 همه از این است که با چیرگی نظام های اجتماعی نو ، خود انگیختگی و منش فردی مستقل فرد از میان برود و انسان معاصر به موجودی ناتوان ، تسلیم و منفعل تبدیل شود . " مارال " مصداق واقعی چنین زنی است :

     " وقتی تمدن جدید شکل گرفت و به صورت منجمد و قالبی درآمد . . . وقتی عرف و سنت به شکل آمرانه ای پا گرفت تا شدیدا ً جسارت و خارج شدن از ابعاد قالب ها را دهنه بزند ، جامعه به یک مرحله از درجا زدن پای نهاد . انسان ها به اجدادشان بالیدند که چنین بودند و چنان کردند بی آن که بتوانند خود را همتای آنان سازند "       ( راسل ، بی تا. 43-42) .

2. رمان محلی ، به قومیت ها می پردازد : رمان رسمی و معیار ، کم تر به اقوام ، نژادها و ملیت ها می

پردازد ، زیرا " رمان " اصولا ً زاده ی پدیده ی شهرنشینی و تمدن بورژوایی است و تنها به " شهروندان " می پردازد و به اقلیت های قومی ، زبانی ، نژادی و فرهنگی اعتنایی ندارد . با این همه ، همین اقلیت ها و قومیت ها در " داستان محلی " حضوری محسوس دارند . این حضور برجسته ، به خاطر موضعگیری جانبدارانه ای است که غالبا ً نویسنده به خاطر جهت گیری ایده ئولوژیک و عقیدتی خود در قبال این یا آن گروه اجتماعی حاشیه ای اختیار می کند .

     دو قومیت برجسته ای که در رمان مورد بررسی ، حضوری برجسته دارند ، "  ُکرد  " و " بلوچ " هستند . " گل محمد " ، قهرمان رمان ، از ُکردهای طایفه ی " میشکالی " است . در شاهنامه پیشینه ی تاریخی ـ اسطوره ای این قوم به روزگار " جمشید " و " فریدون " رسانده شده است . " فردوسی "  می گوید خورشگری که بر قربانیان ستم " ضحاک " رحمت می ُبرد ، یکی از دو قربانی را آزاد می ساخت و به او ُبز و میشی می داد تا در دشت های دوردست از آسیب ماردوش ، ایمن باشد :

کنون "  ُکرد " از آن تخمه دارد نژاد               کز آباد ناید به دل برش یاد

                      ( فردوسی ، 1363 ، 36 )    

   " گزنفون " 2 در سفرنامه ی جنگی خود ، این قوم را به دلیری ، ُچستی و چالاکی ستوده است ( مصاحب ، اقصی  1356 ، " کُردها " ) . " ابن بلخی " ، قوم ُکرد را نیروی ویژه ی ارتش " ساسانیان " می داند که در

سال 17 هجری در کنار " هرمزان " ، سردار ایرانی ، در خوزستان با تازیان جنگیده اند ( ابن بلخی 1363 ، 68 ) . این قوم در طول تاریخ پیوسته به خاطر شهامت ، دلیری و توانایی های نظامی اش ، خاری در چشم شاهان تمامیت خواه بوده است . " شاه عباس صفوی " هزاران خانوار از این طایفه را اط شمال غرب و غرب کشور به " خراسان " کوچاند تا هم از آسیب آنان مصون ماند و هم از آنان ، دیواری گوشتی در برابر " ترکمن " ها و "  ازبک " های مهاجر به شمال شرق کشور ایران ساخته باشد . طیف های قدرتمندتر " کُرد " اهل تسنن می بوده اند و شاه صفوی بیش تر نگران تبانی آنان با "  ترکان عثمانی " می بوده است . به نوشته ی " توحّدی " شاه صفوی در دو مرحله ، پنجاه هزار خانوار  ُکرد را از آذربایجان و نواحی مرکزی به " خراسان " کوچاند تا از نیروی آنان ، برای سرکوب افغان ها و ازبکان در مرزهای شرقی سود جوید ( توحدی 1359 ، 47-46) .

    در کلیدر ، " کلمیشی " ، پدر " گل محمد " ، یک جا در نازش به قومیت خود به پسر می گوید :

     " تو خیال می کنی چرا ما در این جا ماندگار شده ایم ؟ ما را به جنک با افغان ها و تاتارها به این سرِ مملکت کشانده اند . ما همیشه شمشیر و سپر این سرزمین بوده ایم . ما در رکاب " نادر " شمشیر زده ایم و همپایش تا هندوستان اسب تازانده ایم "          ( 283) .  

     در این رمان ، از دو شخصیت " بلوچ " به نیکی یاد می شود  : نخست ، " قربان بلوچ " و دومی ، " دوست محمد خان " است . " قربان بلوچ " در این رمان ، سیمایی مردمدار ، هوشیار ، چست و چالاک دارد و شخصیتی است که به " آگاهی طبقاتی " رسیده و دوست و دشمن طبقاتی خود را نیک می شناسد . در ایفای وظایف خود مانند شترداری برای " بندار " همتا ندارد . از ستمدیدگانی مانند " ماه درویش " و همسرش ـ که مورد تعرض و آزار زبانی و جسمی " شیدا " ، پسر کامخواه " بندار " ، قرار گرفته اند ـ دفاع می کند (905) . او روزگاری از جمله سربازانی بوده  که در قیام " سرگرد اسکندانی " در سال 1324 در " خراسان " شرکت داشته و زنده مانده است (1939) . نقش برجسته تر او در طغیان " گل محمد " هنگامی آشکار می شود که می کوشد مرز میان " دوست " و " دشمن " را برای او روشن سازد و او را از نزدیک شدن به اربابان دشمنکامی چون " آلاجاقی " بازدارد تا به نیروهای توده ای و روستایی نزدیک کند :

     " جانب رعیت را اگر گرفته ای ، باید از ارباب هاشان پرهیزکنی گل محمد خان ! خودم را که جای تو می گذارم ، دوست و دشمنم را از روز و شب هم آشکارتر جلو چشمم می بینم ، اگرچه دشمنم دست در کاسه ام داشته باشد  یا این که من را به روی سفره اش دعوت کرده باش و من دست در کاسه ی او داشته باشم . . . این جدال که در پیش گرفته ای سردار ، ریشه دارتر از این حرف و سخن ها  است . کار را یکسره باید کرد با خود و با دیگران . . . کسانی را بگمار تا دور و بر کارها را وارسی کنند . آتشی افروخته ای در میان ولایت . بدان که چه می خواهی بکنی با این آتش " ( 1937-1935) .

     او رابط میان " گل محمد " و رعیت روستایی طرفدار او است و از " گل محمد " می خواهد نیروهایی را که برای حمایت از او آمده اند ، از خود دور کند و آنان را مسلح کند تا با نیروهای " سردار جهن " و امنیه های دولتی برزمند :

     " حالا که قرار است خون ریخته بشود ، چرا مردم برکنار بمانند ؟ جنگی که موضوع عمده ی آن خود مردم هستند ، چرا باید بدون مردم صورت بگیرد ؟ حتی اگر این جنگ با شکست تمام بشود ، باز هم شرکت مردم در آن ، لازم است " ( 2680-2659) .

    شخصیت برجسته ی دیگری که اتفاقا ً " قربان بلوچ " او را به " گل محمد " معرفی می کند ، " دوست محمد خان بارک زهی " است . متأسفانه نویسنده در باره ی این شخصیت تاریخی اطلاعات دقیقی نمی داشته و آنچه می دانسته ، بر پایه ی مسموعات می بوده که از دقت کافی هم برخوردار  نیست و گرنه بهتر می توانست سیمای او را معرفی کند و جای معرفی او هم در همین رمان و از زبان " قربان بلوچ " بوده است . مطابق آنچه از        " کمیسیون ملی یونسکو " برمی آید :

     " بدون شک قوم بلوچ از همین اقوام آریایی جدا شده و پس از گذشتن از مناطق شمالی به جنوب آمده اند و قرابت زبان بلوچی با زبان باستانی مؤیّد این تصور است . " در کتیبه های میخی " داریوش بزرگ " در          "  بیستون " و " تخت جمشید " ، سرزمینی که امروز " بلوچستان " نام دارد ، " ماکا " یا " َمکه " یاد شده است . . . " هرودوت " 1 نیز آن را " مکیا " یا " میکیان " خوانده است . . . اسکندر پس از لشکرکشی به هندوستان ، آهنگ بلوچستان کرد و در بلوچستان به حدّی درمانده شد که مؤرخ مخصوصش می نویسد : " هرگز اسکندر را آن گونه غمگین و اندوهگین ندیده بود . " اسکندر در مقابل دلاوران بلوچ تن به شکست داد اما خود او جان سالم به در برد و به شکرانه ی سلامت خویش ، هفت شبانه روز جشن گرفت " ( طاهری 1388 ) .

      در رمان ، " دوست محمد خان " ، سیمایی ضد انگلیسی دارد . " قربان بلوچ " این شیر مرد بلوچ را در برابر " سردار جهن خان " ، یاغی دیروز و مزدور امروز ، قرار می دهد :

     " تو من را به یاد او می اندازی گل محمد ! به یاد دوست محمد خان . من آوازه ی دوست محمد را عاشق بودم گل محمد ! او توانست دمار از روزگار انگلیسی ها دربیاورد . اگر مجالش داده بودند ، قسم خورده بود که سرتا سر مرز ایران را کله ی انگلیسی بکارد . . . هر ناکسی نمی تواند همتای دوست محمد خان قلمداد شود . دوست محمد اگر بود ، دست ماه درویش آدمی را می گرفت و از خاک بلندش می کرد . دوست محمد ، گوشت را از ُگرده ی گاو می برید . دوست محمد ، َبزّه کش نبود . نه سردار ، ظالم را من دوست نمی دارم ، اگرچه مرد را با قدرت و سرفرازی می خواهم . . . خواندنش برای تأمین و کشتنش . در راه ، راهی که می آمد برای گرفتن تأمین ، او را کشتند . برای سرش ، جایزه معین کرده بودند . شب وقتی روی تخت قهوه خانه خوابیده بود ، ریسمان پیچش کردند . سرش را بریدند و راهی کردند به پاتخت . از یک طرف به او قول تأمین داده بودند ، از یک طرف برای سرش خنجر صیقل داده بودند " ( 1929-1928) .

    با این همه ، آنچه از نوشته ی " زهره بلوچ " برمی آید ،  نشان می دهد که " رضا شاه " در ادامه ی سیاست سرکوب ایلات و عشایری که تمایلات گریز از مرکز داشتند ، اقداماتی برای تسلیم شدن " دوست محمد خان بارک زهی " به عمل آورد . او ابتدا " سرلشکر جهانبانی " را با گروهی به سیستان ـ بلوچستان فرستاد . فرماندهان زیر دست " جهانبانی " با گرو گذاشتن " یاور شهمراد خان " به عنوان تضمینی برای گرفتن تأمین جانی " دوست محمد خان " او را به " تهران " و نزد " رضا شاه " می فرستند . او در این شهر به ظاهر مورد احترام قرار می گیرد . با این همه ، گویا ساده لوحی و نسنجیده گویی او پس از پوشیدن خلعت شاهانه ، شاه را نسبت به او بدبین و خشمگین می کند . فرار از شکارگاه سلطنتی و قتل یکی از مأموران نظامی به وسیله ی یکی از همراهانش ، " حاجی شکر " ، شاه را در قتل او مصمم می کند . گروه شش نفری و فراری " دوست محمد خان " در خانه ی کدخدایی  در یکی از روستاهای " سمنان " در حالی که از فرط خستگی به خواب فرورفته اند ، دستگیر می شوند :

     " امیر دوست محمد خان و حاجی شکر در دی ماه 1308 شمسی در میدان توپخانه ی تهران اعدام می شوند و دفتر زندگی بزرگ ترین سردار تاریخ معاصر بلوچستان بدین ترتیب بسته می شود " ( بلوچ 1392 ) .

3. رمان محلی ، به قهرمان محلی می پردازد :  " تاریخ " به کلیات و روند رخدادهای عمومی در یک

کشور می پردازد و هیچ گاه  به آنچه در واحدهای جغرافیایی کوچک تر می گذرد ، اعتنایی ندارد . گذشته از این ، آنچه به طغیان ها و نافرمانی های اجتماعی در شهری مربوط می شود ، هیچ گاه ثبت و ضبط نمی شود و

دست تاریخ نگار در تحقیق و تفحص از آنچه در جایی رخ داده ، کوتاه است . تنها شبکه ی رسانه ای که می

تواند و باید به این مهم بپردازد ، ادبیات داستانی محلی است و به همین دلیل ، من بارها نوشته ام که یکی از وظایف ملی نویسندگان محلی ، ترسیم هنری قهرمانان و شخصیت های برجسته ی اجتماعی محلی است . متأسفانه " دولت آبادی " به دلیل ذهنیتگرایی و به تعبیر خودش " شهودی نوشتن " ، نتوانسته سیمای شفاف ، تاریخی ، اسطوره ای و جذاب از " گل محمد " ترسیم کند . او با آمیزش آنچه به گونه ای شفاهی از این و آن شنیده ، و نیز آنپه در رمان اینجه ممد از آن الگوبرداری کرده و افزون بر این ها ، دخل و تصرفات ناروایی که در هر دو منبع کرده ، سیمایی آشفته ، ناخوش آیند ، متناقض و گاه بیزار کننده از قهرمان خود ارائه کرده است که من خود به عنوان یک " سبزواری " بیش شرمم می آید .

     با این همه ، در رمان ، فرازهایی هم می توان یافت که خواننده می تواند به سیمای مردمی و انسانی " گل محمد " دل ، گرم کند . برخی از بزرگ مالکان و خرده مالکان مرفه تر ـ که طغیان " گل محمد " را به سود خود  نمی بینند ـ بعضی از کارگزاران خود را به دستبرد به داشته های رعیت برمی انگیزند و این درازدستی را به " گل محمد " نسبت می دهند تا رعیت جماعت را از او دور و بیزار کنند و او را از چشم مردم بیندازد . در صحنه ای که به عنوان " دادگاه خلقی " برپا شده ، یکی ـ دو تن از این کارگزاران ( " بوژدنی ، علی خان چخماق " ) را دستگیر و در معرض قضاوت رعیت دزدزده قرار داده اند . این صحنه ، یکی از فرازهای خلقی این رمان است :

     " ـ سرِ راه مردم را می گیری ؛ مردم را لخت می کنی و از آن طرف به زبان مردم می دهی که کار ، کارِ گل محمدها ست . حتی وقتی سرِ بزنگاه مچت را می گیرند ، ادعا می کنی که پیش کرده ی گل محمد هستی . چرا همچو کاری می کنی مردکه ؟ . . تو را این جا میان مردم آورده ام که خصوصی نباشد خوش غیرت ! حالا تو می خواهی که خصوصی برایم عرض کنی ؟ . . . اگر من تو را به این کار پیش کرده ام که بروی مردم را لخت کنی و مال دزدی را برایم بیاوری ، همین جا برای مردم بگو . بگو و هیچ باک نداشته باش " ( 1830-1829) .

     پیش کرده ها از کسانی یاد می کنند که " جلو پای [ گل محمد ] بخته خون می کننند ؛ همان ها که همنشینی اش را چماق می کنند و بر سر رعیت می کوبند " ( 1831) . با این همه ، پس از این که دزدزدگان ، مجرمان را به محاکمه می کشانند ، " گل محمد " به کیفرشان اشاره می کند :

    " بوژدنی را ببندید به دم اسب و یکی دو میدان بدوانید . این یکی را هم بیاورید خانه سیرش کنید . به همه ی آن ها که دزدزده اند ، بگو غروب آفتاب دم میدان باشند . کارشان داریم . همه بشنوند " ( 1837) .

     " علی خان چخماق " آشکارا از " نجف ارباب سنگردی " نام می برد که او را به این زشت کاری برانگیخته است . " گل محمد " دزدزدگان را برداشته با خود به قلعه ی " سنگرد " می برد تا داد خود از وی بستانند . صحنه ی رویارویی " گل محمد " با " نجف ارباب " و نمایش ترساندن او ، یکی از صحنه های تأثیرگذار و هنرمندانه ی رمان است و در پایان ، " گل محمد " کسانی را که مالشان به غارت رفته است ، با خود به انبارهای خرده مالک می برد تا از آن برگیرند :

     " اکنون ماه از دیوار خانه بالا کشیده بود و چراغ های بادی در آمد و شد میان حیاط فراخ ، کم جلا می نمودند . کار تقسیم غله به پایان رسیده بود و رعیت ها هرکدام سهم خود بر دوش گرفته یا به کنجی نهاده و بر آن نشسته و منتظر بودند " (1900) .

4. در رمان محلی ، بر برخی " زمینه " ها تأکید می رود : " زمینه " 1 در هر رمانی هست اما در رمان

محلی ، برخی از زمینه ها ، خاص همین " نوع ادبی " است که زمینه ای عشیره ای و روستایی دارد . " دونا

کمپبل " 1 می نویسد " زمینه ، غالبا ً بر طبیعت و محدودیت هایی تأکید دارد که بر آدمی تحمیل می شود . "          ( کمپبل 2013 ) . چنان که اشاره شد ، رمان محلی کلیدر ، سه زمینه ی " عشیره ای " ، " روستایی " و           " شهری " دارد . در " زمینه ی عشیره ای " رمان ، از آن بخش از " ستم طبیعت " بر خانوار " کلمیشی " سخن می رود که متوجه احشام آنان شده است . کمی بارش باران نه تنها مانع از رشد طبیعی کندم دیم خانوار می شود ، بلکه احشام را ناگزیر می کند از آبشخورهایی سیراب شوند که آلوده است . نتیجه ی طبیعی خوردن آب آلوده از مانداب ها ، بیماری "  ُبزمرگی " است که همه ی گوسفندان خانوار را تهدید و آنان را از هستی ، ساقط می کند . خانواده ـ که بضاعت کافی برای مایه کوبی احشام خود ندارد ـ شاهد مرگ یک یک یا دسته جمعی احشام خویش می شود . مردان خانوار به جان گله می افتند تا با کشتن فوری پانصد گوسفند و بز ، دست کم بتوانند با فروش پوست گوسفندان ، از زیان بیش تر ، بکاهند . گوشت چنین حیواناتی " خوارا " ( خوردنی ) نیست :

     "  کشتار ، مردها میان گله ، جنون نومیدی ، خون گلوی گوسفندان و خشم گلوی مردان . پلنگان دندان به خون می کشیدند و فغان ! فغان بلقیس برخاست ؛ گریستن دختران ، ضجه و گزیدن لب ها به دندان . . . فرمان بلقیس که زنان کارد از پنجه ی مردان به درکشند ؛ یورش زنان ! به میان گله ریختند . . . روی کارکشته ترین گرگ ها را خان عمو سفید کرده است . او که از آغاز بلا تا این دم پنجه ی خود رنگین نکرده بود ، اینک به جبران می کوشید . کدام دست تواند او را از کشتار وابدارد ؟ بلقیس با او درآویخت . دو غول خشم ، دو جان ِ بر آتش ، دودلاخ خاک کشمکش ایشان ، خون ِ جاری بر خاک را ، تیره می کرد " ( 414-413) .

     یکی از زیباترین و دلالتگرترین " زمینه " های روستایی در رمان ، وصفی از ذبح شتری است که پیش تر به " قدیر " تعلق داشته و اینک در مالکیت " بندار " و پسرش ، " شیدا " است . "  قدیر " یک شب پیش تر پنهان از چشم " بندار " و در سیاهی شب به طویله رفته و با حیوان ، وداع گفته و تیمارش کرده است . گذشته از این ، " شیدا " معشوقه ی " قدیر " را از چنگش درآورده است زیرا از تنعّم و تمکّن مالی برخوردار است . ذبح تراژیک شتر از دید " قدیر " نیز توصیف می شود که گویی همه ی سامان زندگی و نیز معشوقه ی خود را از دست داده است . در این حال ، ذبح شتر ، به یک تعبیر ، ذبح "  قدیر " می شود و خونشان به هم می آمیزد . تصور نمی کنم در رمانی ، ذبح شتر ، این اندازه تأثیرگذار ، حسی ، تصویری و سینمایی توصیف شده باشد :

     "  حیوان را می خسبانند و مردهایی ، دورش را می گیرند . قربان بلوچ ، عگال به زانوهای شتر می بندد.  اصلان بار دیگر ، کاردش را تیز می کند . عباس جان با تلاش بسیار ، افسار حیوان را نگاه داشته است . قربان بلوچ از همه ماهرتر است . کله و پوزه ی شتر را به ریسمان مهار می کند . شتر باید مهار شود ؛ طوری که تکان نتواند بخورد . زن ها و بچه ها خیره مانده اند . چشم به راه اتفاقی هستند که باید بیفتد . شتر نباید از آنچه بر او خواهد گذشت ، به بیم افتد ؛ نباید بفهمد . هول و هراس اگر برش دارد ، مهار می گسلد و بیابانی می شود . پس ، شیوه ی کار تند باید باشد . . . هیاهو و کشمکش ! دو مرد ، فربان بلوچ و پسر سالار رزاق ، سرِ ریسمان را گرفته اند و گردن شتر را به سوی کوهان واپی می کشند . نیرو بس نیست . مردان دیگری به ریسمان می چسبند ؛ زور می آورند . فریاد شتر تکه تکه می شود ؛ فغان می پاشاند . . . شتر در مهار مردان است . دست هایت نباید بلرزند ؛ زانوهایت نباید بلرزند ؛ قلبت نباید بلرزد ؛ رنگت نباید بپرد . جلاد باید باشی . . . ارونه از کنج چشم ها به اصلان نگاه می کند ؛ نگاهی که به خواهش و بیم تکه تکه فغانش را می پراکند و می کوشد اگر بتواند به سر و گردن خود تکانی بدهد ، اما بازوی مردها نیرومند است . بابقلی بندار دارد کلافه می شود . ُدم شتر را به دور دست می پیچد و نعره می زند : بزن . بزن دیگر . . .

     قدیر ؟  قدیر ، این جا بود . او که رفته بود . پس چرا این جا بود ؟ این را نه قدیر می دانست نه دیگران . برگشته بودند و نگاهش می کردند . لب ها و ابروانش می لرزیدند ؛ چشم هایش می درخشیدند ؛ گونه هایش مثل کونه ی شاخ بزغاله به در جسته بودند . پشتش کمی بیش تر خم شده بود و سرش انگار شکسته بود . سرش شکسته و خون ، شاخه شاخه بر جای جای صورتش فرومی

لغزید . خون از جای کارد بیرون می جهید : " نه، کشتن شتر که دیدن ندارد . " برگشت ؛ پشت کرد و رفت . او هنوز نمی دانست از چه کسی شنیده است که " شتر وقتی زیر کارد می خوابد ، گریه می کند . " . . .   

     بلوچ کارد از پر پاتاوه بیرون کشید ؛ زانو خواباند ؛ شانه چپ به زیر گردن ارونه داد , بازوی چپ به دور گردن حیوان حلقه کرد ؛ پای راست ، پس خزاند و کارد را جای جا فروبرد : چشمه ی خون ؛ نه دیگر فغان ، که شیون شتر . خون بر جوی آب گذر داشت ؛ نفس ها آسوده " ( 928-926) .

5. رمان محلی ، زبان محلی می طلبد : " دولت آبادی " را نه تنها در پهنه ی " واژه سازی " ، بلکه در

کوشش برای غنی سازی زبان فارسی ، باید تالی و ادامه ی " ابوالفضل بیهقی " در تاریخ بیهقی اما در گستره ی داستان نویسی معاصر دانست . نویسنده از جای و جایگاه خود ، نیک آگاه است و می داند که آبروی او در این حوزه ، به آگاهی از میراث زبان فارسی دری در " خراسان " و به ویژه " سبزوار " بستگی دارد ؛ شهری که    " ابوالفضل بیهقی " ، " ابوالحسن علی بن زید بیهقی " ( نویسنده ی تاریخ بیهق ) ، " " ابراهیم بیهقی "            ( نویسنده ی کتاب ادبی المحاسن و الَمساوی ) ، " ابن یمین " ( شاعر سربداری ) ، " عطاملک  جوینی "                            ( نویسنده ی تاریخ جهانگشا ) ، " ملا حسین واعظ کاشفی " ( نویسنده ی روضة الشهدا ، فتوت نامه ) ، " حاج ملا هادی سبزواری " ( فیلسوف و نویسنده ی منظومه ) ، " شاهزاده محمد هاشم میرزا "  متخلص به " افسر " و سراینده ی دیوان افسر ـ که به باور " محمد تقی بهار " در سبک شناسی ، در قطعه سرایی حکمی ، تالی " ابن یمین " است ، " سعید سلطان پور " ( شاعرِ از کشتارگاه ، نویسنده ی نمایش نامه های حسنک ، ایستگاه ، عباس آقا : کارگر ایران ناسیونال ، و کتابچه ی مباحثاتی نوعی از هنر ، نوعی از اندیشه ، " دکتر علی شریعتی "         ( نویسنده ی کویر که ارزش ادبی و فلسفی برجسته ای دارد ) و " خواجه نظام الملک توسی " ( نویسنده ی سیاست نامه ) که زاده ی این شهر است . با توجه به این دقیقه ی فرهنگی است که " دولت آبادی " برای خود ، رسالتی مضاعف قایل است و کوشش برای ترسیم توانایی های زبانی ، گویشی ، ادبی و جایگاه تاریخی و فرهنگی شهرش را ، وجهه ی نظر خود می داند . این که او در کتاب نون نوشتن می گوید با نوشتن رمان کلیدر ، بخشی از  ِدین خود را به مردم " سبزوار " ادا کرده ، به خطا نرفته است :

     " اطمینان دارم که رمان کلیدر ، یک یادگاری برای مردم آینده ی ما خواهد بود که در عین حال ، من هم دینم را به مردمی که در میانشان پرورش یافته ام ، با این کار تا حدّی ادا کرده ام " ( دولت آبادی 1389 ،  14 ) . 

     بهره جویی از واژگان گویشی نه تنها می تواند بخشی از تعبیرات اصیل " فارسی دری " را از تباهی و فراموشی همیشگی رهایی بخشد ، بلکه به غنای زبان معیار فارسی کمک می کند . تاکنون چند " واژه نامه ی گویش سبزواری " تدوین و منتشر شده است ، اما چنین کوشش های ارزشمندی تنها به ثبت و ضبط این گنجینه ی گران بها کمک می کند که بیش تر به کار پژوهش زبان شناختی می آید ، اما با بهره جویی هنری از همین تعبیرات آن هم در نوع ادبی " رمان " و ادبیات داستانی ،   " گویش " به گستره ی " ادبیات فارسی " وارد می شود . در میان همه ی گویش ها ، " گویش سبزواری " به عنوان بخشی از " گویش زبان دری " این ارزش زبان شناختی را نیز دارد که حضورش در " زبان فارسی دری " محسوس تر است و به کار درک بهتر متون کهنی کمک می کند که در متون ادبی کلاسیک فارسی از قرن چهارم تا هفتم به کار رفته است ؛ مانند تاریخ بیهقی که یک خواننده ی سبزواری فرهیخته ، آن را بیش تر از خواننده ی غیر خراسانی  و مشخصا ً غیر سبزواری درک می کند . یادم می آید که یک بار به عنوان دانشجوی فوق لیسانس ادبیات فارسی در یکی از جلسات درس " تاریخ زبان فارسی " خود با دکتر " پرویز ناتل خانلری " در پژوهشکده ی فرهنگ ایران"        ( دانشگاه " علامه طباطبائی " اکنون ) در سال 1356 به واژه ی " خسرو " در ِسند باد نامه ی " ظهیری سمرقندی " اشاره کردم که مصحح متن ، متوجه ضبط و معنی دقیق آن نشده بود . من گفتم این واژه " خسرو " نیست ؛ بلکه " خسور " است . در گویش سبزواری ، به پدرِ شوهر " خسور " و به مادرِ شوهر " خاش " می گویند که با توجه به بافت متن نیز سازگار و درست تر است . در متون منثور و منظوم کهن ما ، بسیاری از این گونه واژگان گویشی خراسانی هست که خوشبختانه همین امروز هم به کار می رود . کلیدر به عنوان غنی ترین سند زنده ی ادبیات داستانی ، شاهدی بر این مدعا است و من تنها به ذکر چند تعبیر زیباتر گویشی ، اکتفا         می کنم : 

•    گیراندن ( روشن کردن ) :

     " پیر خالو ، کنار اجاق نشست و آتش اجاق را گیراند " (33) .

• بَر (وَر) تاب انداختن حرف ( سخن را پیچیده گفتن ) : 

چرا ورمی تابانی حرف را ؟  َورگو [ بگو ، تعریف کن ] چه می گویی ؟ " (197)

• کَم ( ُپر ) هله باش ( خوددار و آن که شور و شوق خود را اندک یا بسیار بروز دهد ) :

     " بلوچ ها ، آدم های کم هله باش هستند " (37) . یا " زنکه ی پر هله باش ! " (572)

• نامُبرد ( نامزد ) :

     " مهتاو ، به نامبرد عبدوس درآمده بود " (18) .

• گَدِگی ( نوکری ، پادوی ) :

     " بچه اگر پسر باشد ، گدگی پیشه اش می شود " (18) .

• پِی پاک ( کاملا ً ، یکسره ) :

     " زیور اگر هم دختر می زایید ، باز چیزی ؛ اما پی پاک ، قفل است خدازده " [ نازای خدایی ] " (94) .

• پَشنگ کردن ( پاشیده شدن ذرات آب ) :

     " خون سرخ ، در غبار دود ، می پشنگید " (143) .

• موس موس کردن ( به امیدی ، دور ِ کسی یا چیزی گردیدن ) :

     " نزدیک چادر آمد و داشت موس موس می کرد " (263) .

• کلّه پا ( سرازیر ) :

     " شیرو ، سینه ی ماهور را فرازرفت و از آن سوی ، کله پا کرد " (149) .

• دل به شک ( دو دل ، مردّد ) :

     " مادر ِ ناد علی ، دل به  شک میان ایوان ایستاده است " (166) .

• دِل  َاندَروا ( نگران ، پریشان خاطر ) :

     " کجا داری برای خودت می گردی ؟ همه را دل اندروا کرده ای " (381) .

• کِرا کردن ( ارزیدن ، همیشه به معنی " نیرزیدن " ، به ویژه در " استفهام انکاری " ) :

     " ِکرا نمی کند بنشینم ارباب . َعرضم ، مختصر است (961) .

6. رمان محلی ، با شخصیت تیپیک سنتی اش شناخته می شود : اگر " تیپ " را آمیزه ای از ویژگی های

فردی و اجتماعی و به تعبیر رساتر " تلفیق " عام " و " خاص " در " شخصیت " داستان بدانیم ، به یک تعبیر " تیپ " در مصطلحات ادبیات داستانی ، به " رمان محلی " اختصاص ندارد . به نوشته ی " کمپبل " در " رمان محلی " ، به ترسیم آن بخش از سیمای " شخصیت های محلی " اهتمام می شود که " طرفدار شیوه های زندگی قدیم " هستند . تنها به گفتن دو نمونه ، بسنده می کنم .

   " کلمیشی " به عنوان یک دامدار فقیر در " سوزن ده " ، ذهنیتی عشیره ای و ایلیاتی دارد . او شخصیتی

سنتی ، متعصب و متحجّر دارد . دختر طغیانگرش ، " شیرو " ، به اتفاق عاشقش ، " ماه درویش " ، شبانه از سرِ " محله " و چادرها به " قلعه چمن " گریخته و با او ازدواج کرده است . پدر ، این گونه سرکشی و ازدواج با مردی غریبه و یک لاقبا را ، دون شأن خود می داند . وقتی " بیگ محمد " ، پسر " غیور " ش از سر " غیرت ایلیاتی به سراغ خواهر و شوهر خواهر می دارد تا این " ننگ " را از خانواده بزداید ، " کلمیشی " او را می ستاید . " بیگ محمد " در انظار عام ، " خشتک " شوهر خواهر را پاره می کند و به زخم تازیانه ، تن خواهر بی پناه را می آزارد ؛ " گیله " ای از موهای خواهر را با دشنه می برد تا به عنوان " شهکار " به پدر غیور نشان دهد و از خواهر ، " گیس بریده " ای بسازد رسوای خاص و عام . به بازتاب پدر ُکرد و ایلیاتی دقت کنیم :

      " به جا کردی کردی فرزندم . به جا ، شیرت حلال ! عمرت به کمال ! عمرم را به من پس دادی . خدایا ! پروردگارا !

زندگانی را از من بگیر و به بیگ محمدم ببخش ! پشتم راست شد ؛ سرم بالا . سرافرازم کردی بیگ محمد . اقبالت خوش ! بختت باز ! طالعت روشن ! تنت استوار و روزگارت به ! آهای پیرزن ! . . . برای پسرت چای درست کن . چگورش را هم بیار . کله فریاد می خواهم " (249) .    

            اینک به رفتار چاره گرانه ی " بلقیس " ، مادر اعضای خانوار ایلیاتی ، دقت کنیم که چه گونه سیمرغ وار به مداوا و تیمار شوهر " بواسیری " خود می پردازد و جادوگری و جراحی را به هم می آمیزد تا " بواسیر " یا " ِرکتوم " 1 او را بردارد :

      " بلقیس ، بالِ سربند از پیش سینه بر شانه افکند . پاره موی خاکستری ِ به در ریخته بر کناره ی روی ، به ز یر سر بند فروبرد و آستین پیراهن برزد و پس ، ابزار خود بر داشت . منقاش [ انبر ] و یک پیاله ی روغن ، بقچه ، طناب و گزلیک . . . دیگر قامت برون کشید به در از دهانه ی چادر و گفت : " آتش اجاق را ورپا [ برجا ] بدار شیرو . . . بلقیس آستین برزده ، بال ِ سربند به یک سو افکنده و دشنه ی پَر کمر ، او را به دُژخیمی مانند کرده بود . پس بی آن  که پاسخی به نگاه ملتمس مرد بدهد . . . دست های را را برگرفت و بالا آورد . رشمه ی باریکی به مچ دست راست مرد قلاب کرد و رشمه را به دور تنه ی درخت پیچاند و مانده ی رشمه را به مچ دست او گره زد . . . بلقیس دست به بند کلمیشی برد و تنبان از پای مرد بیرون آورد . پس در حالی که چادرشبی روی پاهای مرد می انداخت ، ساق های او را گرفت و بالا آورد و خم زانوانش را بر دیرک جای داد و پاها را به فاصله ای لازم از زانو تا ساق بر چوب رشمه ، پیچ کرد . اکنون خود به خود ، نشیمنگاه پیرمرد . . . مقابل دست ها و نگاه بلقیس ، آماده ی عمل بود . . .

     بلقیس به یک َکند [ حرکت ] تند ، چادر از روی زانوان مرد به دور انداخت و چون سلاخی چربدست ، زائده ی بن پیرمرد را در چنگ منقاش گرفت . . . با مراقبت و سرعت دشنه ی تیز را به کار انداخت و در چشم به هم زدنی ، زائده را برید و کناری انداخت و در آخرین و حیوانی ترین نعره ی مرد ، دشنه و منقاش به کناری نهاد . . . فتیله را در روغن جوشان پیاله ُخچانید [ به زور فروبردن ]  و بر جای زخم چسبانید که این بار نعره ی مرد ، زنگ و موجی دیگر گرفت . زیور [ عروس اول بلقیس ] پاره نمد را بر آتش گذارد و بلقیس یک بار دیگر فتیله را درون روغن داغ خچانید و باز بر جای زخم چسبانید . . . نمد ، ِجز زده [ فروبرده در آتش برای بند آوردن خون زخم ] و آماد ه بود . . . تا نمد داغ بر زخم بگذارد و جای را لته پیچ کند :

     " باشد همین جا یک ساعتی بخوابد . حالا باید یک مویز تریاک در آب گرم ، واکنیم و آماده بگذاریم تا به هوش که آمد ، بدهیم سر بکشد " ( 2040-2034) .  

7. رمان محلی ، به وصف قهر طبیعت محل می پردازد : " سبزوار " و حول و حوش آن ، آب و هوایی

کویری دارد : " سیاه باد " ش در تابستان ، زمین و آسمان را به هم می دوزد و مسافران را بر جان خود ، بیمناک می سازد . ابرهایش خسیس و پست فطرتند ؛ می گذرند و نمی بارند . آسمان بر زمین ، بخیل می شود و کشت و زرع ، لب تر نمی کنند . طبیعت وحشی و خشن ، بر منش شخصیت های داستان به ویژه ایلیاتی ها ،

تأثیراتی زیانبار می نهد و از آنان ، مردمی خشن ، یاغی ، مهاجم ، بی رحم و در عین حال ، بردبار ، نستوه و مقاوم می سازد . عبارت زیر ، نمونه ای از وصف چنین ابرهای بی خیر و برکتی است :

     " بالای سر ، ابرهای خالی ، روی شانه ی هم سوار می شوند . این ابرها هرگز نمی بارند ؛ بخیل و خشک و بی ثمر بودند . در پی هم قافله ای بی سامان و قحطی زده بر فراز دشت کویر ، نزار و خسته رو به زابلستان و هیرمند و بیابان افغان سرگردان بودند و می رفتند تا گم شوند . زیر این ابرهای بی جان ، قلعه ها و رباط ها ، پاره دشت های پراکنده و کم بر و شهرهای کویری بودند : لب به دندان خشکیده ، تشنه و رخ باخته ؛ کلوخستان هایی در گذر باد و بر پهن دشت " (74) .

     در عبارات زیر ، از تأثیر این ابرهای گدامنش بر محصول و تباهی نیروی کار انسانی سخن می رود و ناظر به دو طرح دو دیدگاه مختلف میان پدر و پسر می شود " پدر بر کشتکاری و پسر بر دامداری اصرار            می ورزند :

     " تو می گویی زمین و زراعت . خوب ، این که چیز بدی نیست ، اما چه جورش ؟ مگر من بدم می آید که یک تخم بکارم ، هفتاد تخم بردارم ؟ اما کجا ؟ در کدام زمین ؟ با کدام آب ؟ آخر مرد عاقل که گندم ، برکت خدا ، را در هر زمینی نمی پاشد و بعدش هم مثل جغنه [ بوم ، جغد ] روی خرابه ی خانه اش کز کند [ به گوشه ای بخزد ] و چشم به راه ابرهای خشک و خالی شکمبه ، دوزد . ما همین حالا داریم چوب آسمان را می خوریم . اگر پشت سر هم دو سال خشک سالی نمی آمد که ما حالا این حرف و گپ ها را با هم نداشتیم . آسمان اگر بخل نکرده بود که حالا ، این همه بیابان خدا خالی و تشنه این جا نیفتاده بود .  . . ده ـ پانزده روی روی خاک های داغ خزیدیم . آخرش چند من گندم عایدمان شد ؟ . . . برای ما اقلا ً این امید هست که چارتا بز لنگ باقی بماند تا سرشان را ببریم و استخوان هاشان را بخوریم و خودمان را از زمستان به ماه نوروز برسانیم . . .

      شنیدم در شهر سبزوار ، اربابی به یک حلاج ـ که ده تا فرزند داشته ـ گفته که امسال از آن سال هاست ! باید زمستانی بچه هایش را یکی یکی سر ببرد و بدهد بچه های دیگرش بخورند" (281) .

8. در رمان محلی ، همیشه یک نفر غریبه ، تنش ایجاد می کند : " کمپبل " می گوید : " تنش مضمونی ،

حاصل برخورد شیوه های زندگی شهری و ارزش های روستایی رایج ، در دخالت یک بیگانه ممثّل می شود که می خواهد چیزی را در بافت حیات روستایی رایج ، دگرگون کند . "

     زمینداران بزرگ و میانه حال ، از ورود مردی با بینی عقابی ـ که در پوشش پینه دوزی از شهر به " کلیدر " و " قلعه چمن " رفت و آمد می کند ـ  خشنود نیستند . این پینه دوز ، " ستار " رابط " حزب توده " با جنبش دهقانی در "  سبزوار " است و برای کشاندن دهقانان به پهنه ی مبارزه ی طبقاتی ، شرکت در اتحادیه ی دهقانی ، چانه زنی با اربابان بر سر تقسیم محصول و در یافت سهم دهقانی به طور یکجا فعالیت می کند و از مشاوران آگاه " گل محمد " است و در رهایی او از زندان " سبزوار " و مداوای پای او ، به او خدمت کرده است . ورود یک غریبه آن هم حزبی و برخوردار از یک ایده ئولوژی طبقاتی و ضد مناسبات ناعادلانه ی " ارباب ـ رعیتی " ، بر بزرگ مالکانی مانند " آلاجاقی " گران می آید . " غضنفر آب باریکی " به اشاره ی "  ستار " اعلامیه های حزبی را در روستاها میان رعیت آگاه تر پخش می کند و آن ها را برایشان توضیح میدهد . " آلاجاقی " به "  گل محمد " در مورد پیامد ناگوار رفت و آمدش با " ستار " هشدار می دهد :

     " آن پینه دوز . . . او هم بر ای تو باعث بدنامی و دردسر شده ، هم از قبل تو دارد برای من مشکل درست می کند . نماینده های دولت به او بدگمانن و از رفت و آمد هایش با تو هم باخبرند . درواقع ، دولتی ها ممکن است بتوانند روی کارهای گل محمد سردار سرپوش بگذارند ، اما وقتی که پای ستار پینه دوز در میان باشد ، دیگر همچو کاری محال است . . . تو و امثال من در این ولایت باید بنا را بر زندگلنی با همدیگر بگذاریم . غریبه نباید میان ما راه پیدا کند ، اما تو تا حالا ملاحظه ی این نکته ها را نکرده ای . . . این آخری ها ، کارهای تو بروزاتی داشته که معناهای بوداری می دهد ، اما دیگران می بینند ؛ چشم و گوش دارند ؛ عقل دارند و همچو بروزاتی را برای خودشان حلاجی می کنند و چیزهایی از میانش بیرون می کشند " ( 2483 ) .

 

منابع :

 

ابن بلخی  . فارس نامه . به اهتمام لیسترنج ـ نیکلسون . تهران : انتشارات دنیای کتاب ، 1363 .

بلوچ ، زهره . سرزمینم بلوچستان : تسلیم شدن و اعدام دوست محمد خان بارکزهی در تهران . دوشنبه ، نهم مرداد 1391 .

توحّدی ، کلیم الله . حرکت تاریخی ُکرد به خراسان . مشهد : انتشارات کوشش ، 1359 .

دولت آبادی ، محمود . کلیدر . تهران : انتشارات فرهنگ معاصر ، چاپ ششم ، 1368 .

---------------- . نون نوشتن . تهران : نشر چشمه ، چاپ سوم ، 1389 .

طاهری ، محمد رضا . درآمدی بر تبارشناسی قوم بلوچ ، 1388 در :

hitvillage.blogfa.com

فاکنر ، ویلیام . خشم و هیاهو . ترجمه ی صالح حسینی . تهران : انتشارات نیلوفر ، چاپ چهارم ، 1381 .

Campbell, Donna M. “  Regionalism and Local Color Fiction , 1865-1895. “ Literary Movements. Dept. of English , Washington State University , 2013 .

Hardy. Thomas. General Preface to the Novels and Poems Wessex  , Vol.1 (1912) in : J. Moynahan (ed.) The Portable Thomas Hardy (1977) ; Harmondsworth , 1979 .  

Hart, James David . The Oxford Companion to American Literature. Ox ford University Press , 1948.

Kaplan, Amy . Nation, Region , Empire in Colombia History of the American Novel . ed. E. Elliott , 1993.

Meriwether , James B. and Michael Millgate. (Eds.)  Lion in the Garden: Interview with William Faulkner . Lincoln, NE: U of Nebreska P. , 1968.

Snell , D. M. The Regional Novel in Britain and Ireland ( 1800-1990) . Depatment of English Local History , University of Leicester Cambridge University Press , 1998.

Wilson, Charles Reagan , and William Ferris (eds.) . Encyclopedia of Southern  Culture , Chapel Hill , N .C.: University of North Carolina Press , 1989 .

لینک منبع