نگاهي به شعر كودك در ايران الهام اسدي

چاپ ایمیل تاریخ انتشار:

 

همه‌ی‌مان یک‌وقتی بچه‌های خوبی بودیم...*

شعر گفتن براي كودكان بسيار دشوار ­است. زيرا در شعر كودك محدوديت­ هاي لغت، موضوع، وزن و فضا­سازي دست شاعر را مي­ بندد. ذهن كودك به نسبت بزرگسالان از نظر دايره‌ي واژگان محدود است و موضوع عشق و عرفان كه عمده­ ي موضوع شعر بزرگسال ­است براي كودك معنا و مفهومي ندارد. وزن شعرها بيشتر وزن نو يا از پايه ­هاي كوتاه عروض كهن است. فضاي شعر شاد و ريتميك است و در مباحثي مثل جنگ هم بايد چشمه­ ي اميدي در شعر وجود داشته باشد كه فضاي سنگين و غمگين بر شعر حاكم نباشد. قالب عمده‌ي شعر كودك چهارپاره، مثنوي، غزل و شعرنو است. شاعر علاوه بر اينكه به حظ و سرگرمي و لذت كودك توجه مي­ كند بايد به‌جاي مادر، پدر، آموزگار و... به رشد و پرورش كودك و آموزش او نیز بپردازد.

دنیای پاک و ناشناخته کودکان منبع عظیم اکتشافات هنری و ادبی­است، از شعر گرفته تا نقاشی از مجسمه ­سازی گرفته تا طراحی و ساخت اسباب‌بازی­ هایی که سیر تحولی تاریخ و جغرافیا را در بر می­گیرد.

پابلو پیکاسو با آن‌همه عظمت تکنیک و رنگ و سبک، مردی‌که رنگ و خط و طرح را به‌ستوه آورده بود و با نور نقاشی می‌کرد، در اواخر کارهای هنری اقرار کرده بود که اینهمه سال تجربه و کار کرده است تا بتواند مثل کودکان نقاشی کند.

در شعر و ترانه و لالایی هم‌صداهایی اساطیری نهفته است تا به دور از فونت‌ها و کپی‌پیست‌های رایج امروز رازهای عظیم گذشته و رنج­ها و شادی­ هایشان را سینه به سینه منتقل کند.

بستر این بی‌قراری­ ها، زیبایی ­های نسلی است که روزی همه­ ی ما آن بوده ­ایم. شعر کودک مثل هر پروسه ­ای در طول زمان و باتوجه به مقتضیات تاریخی موجود سروده شده و صیقل‌یافته ­است. شعر کودک گاهی کودک درون ما بوده و بچگی کرده ­است.

شاملو در شعر عظیم «پریا» مسائل اجتماعی وسیاسی را در لفافه­ ی سادگی و بی‌پیرایه­گی کودکانه می‌سراید تا پدر و مادرها با خواندن آن ترانه­ها بیم و خوف ناشی از استبداد را از دلشان بربایند و هم‌زمان هم کودکان­شان را بخوابانند و هم خودشان بیدار بمانند.

يكي بود يكي نبود/ زير گنبد كبود/ لخت و عور تنگ غروب/ سه‌تا پري نشسته بود/ زار و زار گريه مي‌كردن پريا/ مثل ابراي باهار گريه مي‌كردن پريا/ پريا تشنه‌تونه/ پريا گشنه‌تونه/ پريا خسته شدين/ مرغ پربسته شدين/ و...        

دقیقاً همان اتفاقی که در داستان ماهی‌سیاه کوچولو می‌افتد. صمد بهرنگی در داستان شاعرانه «ماهی‌سیاه کوچولو» روش مبارزه و تجربه‌های جدید زندگی را از رودخانه­ ها به کتابخانه ­ها می‌کشاند تا بگوید که ماهی‌سیاه کوچولو همیشه کوچولو نمی‌ماند.

پیشینه­ ی شعر کودک

شعر کودک در ایران پیش از آنکه از دیوان رسمی شاعران سربرآورد از دل ترانه‌های عامیانه برخاسته ­است.

شعر کودک در ایران سرگذشتی به درازی تاریخ ادبیات و شعر این مرز و بوم دارد از «بهر طفل نو پدر تی‌تی می­کند» مولانا بگیر تا بعضی از شعر­های جامی. از ملک‌الشعرای صبا بگیر تا نسیم‌شمال و دهخدا و ایرج‌میرزا. که اینان را می­توان به‌نوعی بنیان­گذاران شعر کودک دانست. البته این‌گونه شعرها که پند و اندرز هستند نمی­توانند جزء تعریف ما از شعر کودک قرار گیرند. اين روند ادامه دارد تا اينكه در دوره­ي قاجار مفتاح‌الملك محمود كتاب مثنوي‌ الاطفال و الفباي مصور را براي كودكان و البته نوجوانان تأليف مي­كند. تحولاتي كه در فضاي اجتماعي و سياسي آن روزگار از جمله ورود صنعت چاپ، تأسيس دارالفنون و مدارس جديد رخ مي­دهد، به‌همراه ضرورت ارتباط و ساده‌گويي ادبيات كشورمان را متحول مي‌سازند. پيشرفت علم روان‌شناسي و پديد آمدن روان‌شناسي كودك، سال­ها بعد نظام آموزشي را در سراسر جهان متحول مي­كند. به نیما که می‌رسیم با پدری خود در شعر نو و ایجاد فضایی تازه‌تر به سراییدن شعر کودک کمک بسیار می­کند.

بعد شاملو و فروغ و حتی سهراب سپهری هم به شعر کودک حس و حال مدرن و امروزی می ­دهند و اندرزهای پندگویانه ­ی ایرج‌میرزا­ها به‌سمت ادبیات محاوره ­ای محمود کیانوش و گلچین گیلانی و گام می­ نهد...

بچه‌ها! بهار

گلا واشدن

برفا پاشدن

از رو سبزه‌ها

از روی کهسار

بچه‌ها‌! بهار     «نیما یوشیج»

باز باران،

با ترانه،

با گهر­های فراوان

می­خورد بر بام خانه

من به پشت شیشه تنها

ایستاده

در گذرها،

رودها راه اوفتاده

شاد و خرم

یک دو سه گنجشک پرگو،

باز هر دم

می­پرند، این‌سو و آن‌سو    «گلچین گیلانی»

البته دگرگونی فرهنگ تعلیم و تربیت و ادبیات که از غرب مایه می­ گرفت هم در پرداختن شاعران وقت به ادبیات کودکانه بی‌تأثیر نبوده­است.

تقسیم­بندی شعر کودک از نگاه نگارنده

1- اشعار منظوم شاعران بزرگ که به‌شکلی رسمی سروده شده­اند. مثل سعدی و حافظ و مولانا و نظامی و جامی و... که بیشتر هدفشان تعلیم و تربیت و دادن پند و اندرز به بزرگان بوده ­است که به‌صورت کنایه‌آمیز با زبانی نرم و لطیف بیان شده ­است.

نمونه­ای از اشعار جامي:

بيا اي جگر گوشه فرزند من/ بنه گوش بر گوهر پند من

صدف­وار بنشين دمي لب خموش/ چو گوهر فشانم به من دار گوش

شنو پند و دانش به آن يار كن/ چو دانستي آنگه به آن كار كن

... 
بزرگان كه تعليم دين كرده­اند/ به خردان وصيت چنين كرده­اند

كه اي همچو خورشيد روشن ضمير /چو صبح از صفا شيوه­ي صدق گير

به هر كار ،دل با خدا راست دار /كه از رستگاري شوي رستگار

2- شعر شفاهی که به دسته ­های زیر تقسیم می­ شود:

الف) ترانه­های مادرانه

لالالالا گل پسته/ بابات رفته كمر بسته/ لالالالا گل نازي/ بابات رفته به سربازي/ لالالالا گل قالي/ بابات رفته جايش خالي
   ب) ترانه­های کودکانه

اتل متل توتوله، گرگم و گله مي­برم، کچل كچل كلاچه و...

ج) متل­های منظوم

دويدم و دويدم/ سر كوهي رسيدم/دوتاخاتوني ديدم/ يكي‌شبه من آب داد/ يكي‌ش به من نون داد/ نون‌وخودم خوردم/ آب‌و دادم به زمين/ زمين به من علف داد/علف‌و دادم به بزي/ بزي به من شير داد/ شيرو دادم به نونوا/ نونوا به من آتيش داد و...

چیستان­ها

بالا سنگ و پايين سنگ/ بالاش دو لوله تفنگ/ بالاش دو ماه روشن/ بالاش كمون هندي/ بالاش سرير شاهون/ بالاش بازار ريسمون (جواب: صورت انسان)

در کل نویسنده و یا سراینده خیلی از این نوع شعرها خیلی مشخص نیست و در طول زمان باتوجه به نقل سینه به سینه تغییر و تحول هم پیدا کرده­اند.

3- شعر معاصر کودکان که تقسیم بندی­ های سلیقه‌ای زیادی در آن­ها صورت گرفته است باتوجه به حضور آموزش و پرورش و کانون­های مختلفی مثل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و همچنین مراکز آموزشی دیگراین شعر­ها در گروه‌های سنی مختلفی درجه‌بندی شده­اند. در اين‌دوره براي رده­هاي سني تقسيماتي می­ باشد كه شاعر بتواند براي هر رده­ي سني جداگانه شعري بگويد:       
الف: سال­هاي پيش از دبستان.         
ب: سال­هاي اولیه ­ی دبستان. (اول تا سوم)        
ج: سال­هاي پاياني دبستان. (چهارم و پنجم)      
د: دوره­ي راهنمايي.           
ه: دوره­ي دبيرستان.

نگاهي اجمالی به تحولات آغازین شعر كودك

سال 1300 هم‌زمان با پديدار شدن شعر نو و فعاليت نيما به‌عنوان شاعر نوگرا، جبار باغچه­ بان كودكستان باغچه­ ي اطفال را در تهران تأسيس مي­ كند و خود نیز مشغول سرودن شعر براي كودكان می­شود.

سال 1308 در كتاب اول ابتدايي شعر­هاي كودك از شاعراني مثل ملك‌الشعراي بهار، ايرج‌ميرزا و مخبرالسلطنه به‌چاپ مي‌رسد.

سال 1314 اولين مجله­ي كودك با عنوان «دانش‌آموز» توسط وزارت فرهنگ چاپ و منتشر می­شود.

سال 1321 مجله‌ي نونهالان با شعري از عباس يميني ­شريف (سوسكه مي­گه جيرجير/ كرده گلوم گير گير) چاپ و منتشر می­شود.

سال 1323 شعر زيباي باز باران از گلچين گيلاني در مجله‌ي سخن به‌چاپ می­رسد.

سال 1332 مجله­ي «سپيده ­ي فردا» اصول نوين تعليم و تربيت را به آموزگاران و مربيان آموزش مي‌دهد.

سال 1340 ادبيات كودك با چاپ اولين كتاب ادبيات كودك به نظام آموزش عالي راه مي­یابد.

سال 1341 شوراي كتاب كودك تاسيس مي­شود.

سال1345 كانون پرورش فكري كودكان در تهران تأسيس مي­شود.

هم‌زمان با اين تحولات محمود كيانوش به‌طور جدي در زمينه­ي شعر كودك فعاليت مي­كند. علاوه بر سرودن اشعار جديد براي كودكان به تحقيق و بيان نظريات خود در كتاب شعر كودك در ايران مي‌پردازد. آقاي كيانوش را بنيان­گذار شعر نوين كودك ناميده­اند. همچنين آقای كيانوش به مبحث نوجواني كه موضوع معاصري ­است هم پرداخته ­است. آقای علي‌اصغر سيدآبادي در كتاب «در حاشيه‌ي شعر» به مكتب آقای كيانوش پرداخته و روند رشد شعر را از دهه‌ي چهل تاكنون شرح داده است.

لازم به یادآوری­ست که در عصر جدید شعر کودک تجربه‌های حاصل از شاعران پیشین براي اين‌دوره همانند چراغي­است كه راه را روشن كرده ­است. هم‌چنين ظهور شعر نو، پديده‌ي انقلاب و مهاجرت مردم از روستا به شهر و ضرورت آموزش موجب افزايش چاپ و انتشار كتاب­ها­ي شعر، قصه و داستان مي­شود.

آسان‌پذيري شعر براي كودك و موزون سازي مفاهيم و ورود خيال براي زيبا­سازي فضاي شعر از جمله خصوصيات شعر اين دوره­است.  
از مهم‌ترین شاعران شعر جدید کودک افراد ذیل را می‌توان نام برد:

مصطفی رحماندوست، شکوه قاسم­نیا، افسانه شعبان­نژاد، اسدالله شعبانی، ناصر کشاورز، جعفر ابراهیمی «شاهد»، افشین علاء، بیوک ملکی، جمال‌الدین اکرمی، علیرضا میرزامحمد، محمدکاظم مزینانی و...

نوک مداده افتاد      

شد نوک یک کبوتر

کبوتره با شادی

تو آسمون­ها پر زد

با اون نوک مدادی

شعرهای زیبا نوشت

دفتر و کاغذ نداشت

رو آسمون­ها نوشت   «افسانه شعبان‌نژاد»

تو حساسی، ظریفی

شبیه بوی یاسی

تو یک زنبور هستی

که از ما می­هراسی

تو دل داری مگر نه؟

تو هم احساس داری

وگرنه پس چه کاری

به بوی یاس داری؟   «ناصر كشاورز».

منابع:

1- تاریخ ادبیات کودکان در ایران- محمدهادی محمدی

2- شعر کودک در ایران - محمودکیانوش

3- شعر کودک از آغاز تا امروز سیدمصطفی گرمارودی

4- در حاشیه شعر- علي‌اصغر سيدآبادي

5- سايت‌هاي اينترنتي

* عنوان مقاله شعري از ريچارد براتيگان


نوشتن دیدگاه

تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید

جلسات ادبی تفریحی

jalasat adabi tafrihi

اطلاعات بیشتر

مراسم روز جهانی داستان با حضور استاد شفیعی کدکنی، استاد باطنی و استاد جمال میرصادقی
جلسات ادبی تفریحی کانون فرهنگی چوک
روز جهانی داستان و تقدیر از قبادآذرآیین سال 1394
روز جهانی داستان و تقدیر از فریبا وفی سال 1395
یازدهمین جشن سال چوک و تقدیر از علی دهباشی شهریور 1395

جلسات کارگاهی آزاد

jalasat kargahi azad

اطلاعات بیشتر

تماس با ما    09352156692