داستان فیلم

داستان فیلم روایت‌گر زندگی چند خانواده است که برای گذراندن تعطیلات به شمال کشور سفر کرده‌اند. دوستان احمد (شهاب حسینی) که پس از سال‌ها زندگی در آلمان به ایران بازگشته، در تلاش هستند تا همسری را برای او بیابند. به همین خاطر، یک معلّم مهدکودک به نام «اِلی» (ترانه علیدوستی) با دعوت سپیده (گلشیفته فراهانی) به همراه دیگران به این سفر آمده ‌است. امّا پس از ناپدید شدن الی در ساحل دریا، ماجرا به یک تراژدی تبدیل می‌شود و هرکس در مورد این مسأله به قضاوت پرداخته و دیگری را مقصر می‌داند. تا آن‌جا که جمع به‌خاطر منافع خود زمانی‌که نامزد جستجوگر الی (علیرضا) در پی او از راه می‌رسد از حمایت الی دست کشیده و سپیده را مجاب می‌نمایند که تصویری منفی از الی ارائه دهد (منبع: ویکی پیدیا).

تحلیل فیلم

در اینجا قصد دارم فارغ از تمامی تحلیل­هایی که تاکنون در رابطه با این فیلم فرهادی صورت گرفته است این‌بار از منظر روانشناختی به آن بنگریم. پس اجازه بدهید با یک سؤال آغاز کنیم:

فرض کنید یکی از دوستان صمیمی شما در یک سانحه رانندگی فوت می­کند. همسر او به محض شنیدن این خبر دچار یک ضربه روحی و روانی بسیار شدید گشته و چندین بار اقدام به خودکشی می­کند. حالِ او روز به روز وخیم­تر شده و خانواده او پس از پیگیری‌های مکرر و درمان‌های متعدد، یک راه پیش رویشان باقی می­ماند. آنها نزد شما می­آیند عاجزانه از شما می­خواهند تا برای نجات جان فرزندشان از این وخامت روحی و برگرداندن او به جریان عادی زندگی، یک دروغ مصلحتی بگویید. و آن دروغ اینکه به فرزندشان بگویید، دوست شما علاوه بر فرزندشان همزمان با فرد غریبه­ی دیگری نیز به‌طور پنهانی رابطه عاطفی داشته است. با فرض اینکه این تنها راه پیشِ روست و با گفتن این حرف، او را به جریان عادی زندگی برمی­گردانید و با نگفتنش، موجب خودکشی­اش می­شوید آیا چنین کاری می­کنید یا نه؟ چرا؟

بحث معماهای اخلاقی یکی از مهمترین مباحث روانشناسی بوده و صاحبنظران متعددی در این‌خصوص سخن رانده­اند. پیاژه، کولبرگ و گرین از مهمترین نظریه­پردازان این زمینه به‌شمار می­روند. آنها مراحلی را برای رشد اخلاقی افراد متصور شده و معیارهایی را برای این منظور مشخص کرده­اند. در مجموع باید گفت از آنجایی‌که که شاخص­های عمل اخلاقی دارای محدودیت‌های فراوانی­ست دستیابی به ملاک‌ها و معیارهای ثابت و جهان­شمولی که بتوان به واسطه آنها به اصالت یک عمل اخلاقی دست یافت بسیار دشوار است. اما آنچه که از مجموع یافته­های پژوهشی و نظریات فلسفی و روانشناختی برمی­آید این است که انگیزه و نیت فاعلِ اخلاقی نقش مهمی در ارزش­گذاری یک فعل اخلاقی و غیراخلاقی دارد. در سیستم­های بسته، اخلاقیات همواره مطلق بوده و وابسته به فرهنگ و زمان حال نیستند. در چنین جوامعی همه افراد جامعه موظفند تا به یک سری از موازین و اخلاقیاتی که از پیش وضع شده­اند گردن نهند. از اینرو جدال میان دیدگاه‌های سنتی بر سر مطلق بودن اخلاقیات و دیدگاه‌های مدرن بر سر نسبی بودن اخلاقیات همچنان وجود داشته است. یکی از مهمترین مواردی که فرهادی در فیلم‌هایش به آن می­پردازد به چالش کشیدن قطعیت و جزمیت اخلاقیات است. زیربنای نظری فیلم‌های فرهادی نیز نظریه رشد اخلاقی­ست. چیزی‌که شاید از منظر آن‌دسته از مخاطبینی که با دیدگاه‌های روانشناسی سروکار ندارند پوشیده باشد. ردِ پای قضاوت‌های اخلاقی را می­توان در تک تک فیلم‌های فرهادی از «شهر زیبا» و «رقص در غبار» گرفته تا «چهارشنبه سوری» و «جدایی نادر از سیمین» دید. یکی از مهمترین مسائلی که صاحب‌نظران در رابطه با قضاوت‌های اخلاقی افراد بیان می­کنند مسئله تصمیم­گیری براساس مصلحت­مداری و واقعیت­مداری­ست. گاهی اوقات برخی از تصمیمات ما شاید از لحاظ واقعیت صحیح نباشند اما مصلحت ایجاب می­کند که در آن لحظه چنین تصمیمی صورت گیرد و بالعکس. همچنین مطالعات نشان می­دهند که قضاوت افراد در رابطه با اخلاقی بودن یا نبودن یک عمل خاص، زمانی‌که خودشان مرتکب آن فعل شده باشند با زمانی‌که همان عمل از سوی فرد دیگری سر زده باشد متفاوت است. گاهی اوقات نیز فشار گروه مبنی بر حفظ منافع جمعی، ما را وادار به گرفتن تصمیماتی می­کند که شاید قلباً رضایت به آن نداشته باشیم و از لحاظ اخلاقی نیز صحیح نباشد. رأی­گیری بر سر گفتن حقیقت یا دروغ به علیرضا (نامزد الی) و پافشاری به سپیده مبنی بر کتمان حقیقت، حاکی از فشار بی­امان خردِ جمعی‌ست. جایی‌که قضاوت اخلاقی گروه به‌خاطر عواقب حقوقی این کار بر مبنای مصلحت­اندیشی­ صورت می­گیرد اما قضاوت اخلاقی سپیده به‌خاطر حفظ آبروی الی، براساس واقعیت­اندیشی­ست. و در نهایت این واقعیت­اندیشی­ست که مغلوب مصلحت­اندیشی می­گردد و سپیده می­مانَد و یک نگاه آکنده از عذاب وجدان!

فیلم «درباره الی» علیرغم سایر قضاوت‌هایی که در جای جایِ فیلم، ذهن مخاطب را به چالش می­طلبد آنچه که در واقع اوج قضاوت اخلاقی این فیلم محسوب می­شود تصمیم نهایی سپیده درباره پاسخ به سؤالی است که نامزد الی از او می­پرسد: «وقتی الی همراه شما اومد نگفت من نامزدی یا کسی‌رو دارم؟». هرچند فرهادی در این قسمت، از زبان سپیده قضاوت می­کند اما قضاوت در مورد عمل سپیده را برعهده مخاطب می­گذارد. اگر فیلمِ «درباه­ی الی» معیاری برای تفکیک مخاطبان سینمای فرهادی باشد شاید بتوان مخاطب او را به دو دسته کلی تقسیم کرد:

1-     عده­ای که مات و مبهوت از پایان تلخ فیلم از خود می­پرسند: آیا اِلی مُرد یا خودکشی کرد؟!

2-     و عده­ای که از منظر قضاوت اخلاقی به پای دیدن اعمال کاراکترهای فیلم می­نشینند و می­دانند که اِلی فقط یک نکته انحرافی بوده است و بس! درواقع باید گفت که فیلم «درباره­ اِلی» اصلاً درباره­ اِلی نیست!

محمدرضا عبدی