با ابداع الفبای ارمنی در قرن پنجم میلادی و پیدایش زبان نوشتاری، ادبیات نوشتاری ارمنی از دو مسیر ادبیات ترجمه‌ای و ادبیات ملی سیر تکاملی خود را آغاز کرد. می‌توان به این موضوع اشاره کرد که ادبیات مکتوب ارمنی به‌نوعی با ادبیات ترجمه‌ای آغاز شده.

البته اکنون به‌راستی نمی‌توان درباره کیفیت و کمیت آثار ترجمه‌ای قرن پنجم، ششم و حتی بعد از آن هم سخنی به میان آورد، اما آنچه انکارناپذیر و مسلم است تاٌثیر عمیق ادبیات ترجمه‌ای بر ادبیات ملی ارمنی است و همین امر باعث ایجاد دیدی وسیع – عمیق با جهان‌بینی خاصی در نویسنده‌ها و شاعران آن زمان شد که این تاٌثیرات را با ظرافت خاصی با محیط، باورها، پندارها و سنن ملی‌میهنی خود تلفیق کرده‌اند و در آثارشان از آنها بهره جسته‌اند. درست است که آثار اولیه ادبیات مکتوب ارمنی تحت‌تاٌثیر متفکران و مولٌفان غیرارمنی است ولی آثار آنها به‌گونه خاص خود با روح ملی به رشته تحریر در آمده و با محتوای ملی و طبیعتاً نشاٌت گرفته از نیازهای زمان و شرایط محیطی آمیخته شده.

مکتب کلاسیک در اوایل قرن هجدهم وارد ادبیات ارمنی شد؛ شروع به‌شکل گرفتن کرد و تا دهه شصت قرن نوزدهم به حیات و گسترش خود ادامه داد، سپس از سوی مکتب‌های پس از خود روبه‌محو شدن گراید و کم رنگ شد. رشد ادبیات ارمنی نیز مانند دیگر نقاط جهان با رشد مناسبات بورژوایی همراه بود. از این رو، در سال‌های 1820 تا 1830 تغیرات قابل‌رویتی در عرصه ادبیات ارمنی احساس شد و روند مبارزه

با مکتب کلاسیک از سوی مکتب رمانتیسم آغازشد که در آن پرداختن به زندگی مردم، مسائل روزمره اجتماعی و موضوعات انسان معاصر با همهٔ آرزوها و امیدهای دنیای روانی‌اش به اصلی‌ترین هدف ادبیات بدل می‌شود و در آن مسائل اجتماعی – تاریخی و افکار آزادی‍خواهانه ملی جلوه بیشتری به خود گرفت و جایگاه ویژه‌ای را در ادبیات اشغال کرد.

به‌طور واضح در این میان نویسندگان و شاعرانی پابه‌عرصه سبک رمانتیسم گذاشته‌اند که هر یک به‌نوبهٔ خود تاٌثیر و اثراتی در ادبیات ارمنی از خود به‌جای گذاشته‌اند. تاٌثیراتی که با گذشت چندین سده هنوز هم جای تاٌمل دارند و از مقام خود به‌عنوان پایه‌گذاران این مکتب در ادبیات ارمنی دفاع می‌کنند.

هاکوپ ملیک هاکوپیان ملقب به رافی، رمان‌نویس و داستان‌سرای بزرگ ایرانی – ارمنی که او را پدر رمان تاریخی ارمنی دانسته‌اند و توانست تجربه هنری رمان تاریخی ارمنی را کامل کند، سال 1835 در یکی از روستاهای توابع سلماس در یک خانواده سرشناس و مرفه ارمنی متولد شد. او یکی از بزرگان سبک رمانتیسم ادبیات ارمنی به‌شمار می‌آید و توانسته آثار گران‌بهایی از خود به‌جای بگذارد که سرشار از نوآوری‌هایی است که با گذشت سال‌ها هنوز اندکی از اهمیت و جایگاه‌شان نکاسته است. قلمی شیوا با نثری روان از ویژگی‌های این نویسنده بزرگ است، که با تصویرگری بی‌نظیرش باعث ایجاد علاقه در مخاطب و اشتیاق برای خوانندن آثارش شد. او با دیدی عمیق به تمام زوایائه زندگی می‌نگرد و افکارش را با روشن‌بینی گسترده‌ای با تلفیقی از احساسات میهن‌پرستانه در آثارش روایت می‌کند و از این طریق مخاطبش را کاملاً به سوی زیبایی، زیبایی‍شناسی، آزادی و عدالت اجتماعی هدایت می‌کند و همواره می‌توان پیام‌هایی چون انسان‌دوستی و میهن‌پرستی، آزادی‌خواهی و حرکت به سوی آزادی اجتماعی را در آثارش پیدا کرد.

در اصل او توانست با افزودن ظرایف تاریخی و فلسفی و هنری، رمان ارمنی را به سطح جدیدی از پیشرفت ارتقا دهد. او در پساگفتار یکی از آثارش می‌نویسد: «رمان‌ها و ادبا نقش بسیار مهم در زندگی مردم دارند، رمان‌ها بیان‌کننده آداب، سنت‌ها و باورهای مردمی‌اند که همانند آینه منعکس کننده رفتارهای زشت و مخرب است که می‌توان تاٌثیر خرافه‌پرستی را در آنها به‌وضوح دید. این داستان‌ها باید اندرزی برای نسل‌ها آینده باشد تا با آنها مبارزه کنند.»

او زیبایی‌شناسی و مخصوصاً زیبایی ادبی را از مهم‌ترین عوامل پیشرفت و روشن‌فکری ملت‌ها به‌شمار می‌آورد و از این جهت، ادبیات را بسیار اثرگذار می‌داند. این باورپذیری را در ما به‌عنوان مخاطب زنده می‌کند که باید جامعه اصلاح شود تا از منافع فعالیت‌های انسانی بهرمند شود و با بیدارکردن آگاهی مدنی و با بالا بردن سواد اجتماعی قهرمان‌هایش در اصل ما را برای مبارزه و آزادی‌سازی ملی آماده می‌کند. رافی بدون هیچ هیجانی معتقد بود، آزادی مانند برکت و هدیه‌ای آسمانی است که از سوی هیچ کسی اهدا نمی‌شود بلکه آن را باید به دست آورد با قدرت و زور؛ و این باور در او پرورش یافت: «کسی که از حفظ آبرو و حیثیت خود عاجز است، اجازه ادامه زندگی را ندارد.»

او در واقع تاریخ‌دان بزرگی بود که تسلط کامل بر تاریخ، کشور و ملت خود داشت. قهرمان‌های آثارش علاوه بر تاریخی بودن، حامل اخلاقیات انسانی هستند که او به تاٌمل و ارزیابی این اخلاقیات در طول داستان‌هایش می‌پردازد. او تحت‌تاٌثیر نویسندگانی چون ویکتور هوگو، شیلر و نویسندگان وقت روس شروع به خلق آثاری کرد که از این طریق جهانیان را با ادبیات و تاریخ غنی ارمنی آشنا کرد. با دیدی آینده‌نگرانه به واقع تاریخی می‌پرداخت و واقعیات تاریخی و اعمال گذشتگانش را در آثارش به تصویر می‌کشد. او چنین باوری داشت که تاریخ تکرار می‌شود و در همه زمان‌ها وقایعی پدیدار می‌شوند که به‌طرز شگقتی به وقایعی در گذشته شبیه‌اند. تلاش کرد با جمع‌بندی تجربیاتش از گذشته و آموختن از نهضت‌های آزادی‌بخش به این باور برسد که: ناخوشنودی ملی – عامل اصلی خیانت ملی خواهد بود. رافی با دید زیباشناسانه و روانشناسانه‌اش مبحث خیانت، در جنبش‌های اجتماعی و سیاسی را نهفته در حالات روحی و روانی انسانی می‌داند. با تمام این تفاصیل او وطن و وطن‌پرستی را در وحله اول قرار می‌دهد و معتقد است در راه وطن از همه چیز باید گذشت و در این راه نسل‌های آینده باید اشتباهات گذشتگان را دریابند و از تکرار آن طبعیتاً خودداری کنند.

سبک و شیوهٔ نگارش او به‌عنوان یک نویسنده متبحر رمانتیسم به‌گونه داستانی با بیان آزاد حساسیت‌های انسانی و تاٌیید فردی، افسانه‌وار، قهرمان محور و کمی شاعرانه جالب توجه و تاٌمل‌انگیز است. او مانند هر نوسینده رمانتسیم دیگری به‌راحتی با نوشتن کنار آمده و با بیان آزادی تفکر و تاٌمل در جهت گسترش فضای تخیل شروع به‌نوعی فرار می‌کند؛ فرار به رؤیا، به گذشته، فرار به سوی سرزمین‌های دوردست و با این مهارت به آثارش قدرت می‌بخشد. آزردگی از محیط و زمان موجود و فرار به‌سوی فضاها یا زمان‌های دیگر، دعوت به سفر تاریخی و جغرافیایی را می‌توان به‌عنوان ویژگی‌های آثار او برشمرد. درک کامل آثار رافی بر مبنای جهش در تاریخ و فلسفه روی می‌دهد که به‌شدت وابسطه بر مبنای گسترش اندیشه بشری است. او با خرج ذوق و سلیقه در آثارش بدون هیچ مانعی می‌توان رشد و تعالی فکر و بیان شخصیت خود را نشان دهد و حالات شخصی و روحی خود را تشریح کند. از این رو، یک نوع هم‌اندیشی در داستان‌هایش و دنیای پیرامونش به چشم می‌خورد که بیشترشان انعکاس روحی خود رافی است. او علاقه زیادی به شرح و وصف حوادث جالب گذشته (همان رمان تاریخی) و خلق و درک رابطه عشقی در آثارش داشت.

به‌دلیل نثری قوی، او زشتی بیرونی را با زیبایی درونی و یکجا گرد می‌آورد. انسان را در کشمکش نحوست قوانین قرار می‌دهد، رنج و اضطراب‌های تحمل‌ناپذیر روح ماٌیوس و فلک‌زده را در آثارش روایت می‌کند و تمام این روایات با نثر غنائی و حماسی حتی نمایشی نوشته شده‌اند و زائیده تخیل عجیب و فوق‌العاده رافی است. در آثارش کلمه تنها بیان کننده یک منظور ساده نیست، بلکه برای خود ارزش و اهمیت خاصی پیدا می‌کند که باید متوجه مفهوم خیال‌انگیز و ارزش آهنگ آن به‌عنوان مخاطب باشیم. او ادبیات ارمنی را با آثارش به‌نوعی توانست با تکیه بر زیباشناسی احیا کند، با استفاده از کلمات بدیع و جالب، با استفاده از تشبیه‌سازی، فضاسازی و تصویرسازی بی‌بدیلش نوآوری در ادبیات ارمنی ایجاد کرد که همچنان ماندگار و بی‌مانند است.

او به‌عنوان یک سیاح، توانست با نگاه تحقیقی و پژوهشی خود (در سال‌های 1858 - 1857 او به اقصانقاط ایران و ترکیه سفر می‌کند و با شرایط زندگی و فرهنگی و جغرافیایی و تاریخی مردمان منطقه آشنا می‌شود) دنیا را سیاحت کند و به کشف و شهود در بطن جوامع نائل آید. سپس، اندک اندک مسائل انسانی در داستان‌هایش رخنه می‌کند و نمایان می‌شود و به اصطلاح رنگ و بوی فرهنگی، انسانی و منطقی به خود می‌گیرد؛ چرا که او در سفرهایش توانست پاسخ‌هایی نسبتاً معقول برای پرسش‌های بنیادین انسان پیدا و از طرفی ایده‌های نابی برای خلق اثر به ذهنش خطور کند.

در همین دوران، دیدگاه و چشم‌انداز او از جهان، از رمانتیسم به‌سوی جامعه‌شناختی تغییر پیدا می‌کند؛ بعضی از آثار او را می‌توان چنین طبقه‌بندی کرد که در دوران گذر رمانتیسم به رئالیسم هستند و حد فاصل بین رمانتیسم و رئالیسم به شمار می‌آیند، که از این جهت، در دسته رمانتیسم‌های اجتماعی قرار می‌گیرند. با این دیدگاه به این مسئله واقف می‌شود که: رشد و توسعه جامعه تابع یک سری قوانین جامعه‌شناختی است و این امر برای تمام ملل اجتناب‌ناپذیر است. او با این چشم‌انداز از یک سو، درک و پیشرفت ملی اجتماعی مردمش را مورد نقد قرار می‌دهد و خواهان تجدیدنظر در آن است و از سوی دیگر، باعث گسترش دامنه محتوای ادبی، هنری و عمومی مردم خود می‌باشد. او به‌عنوان یک نویسنده رمانتیسم بیشتر به موضوع می‌پردازد تا مضمون و دیدگاهایش بیشتر شخصی و فردی است و البته تاٌثیرگذار در بطن جامعه. در آثارش بیان احساسات و هیجانات به‌عنوان یک اصل به چشم می‌خورد و احساسات و هوس‌های روحی را کاملاً در چهارچوب و با رعایت مسائل اخلاقی بیان می‌کند. به هر روی، یکی از معیارهای سبک رمانتیسم بیان احساسات و هیجانات اصلی نویسنده است، چرا که نویسنده با بروز آنها احساسات و هیجانات خواننده را برمی‌انگیزد.

رافی در نوشته‌هایش توجه به‌سزایی به مسائل اجتماعی روز در زمان خودش مانند: وضع مردمان در جامعه، مسائل اخلاقی و آموزشی، عرف رایج در اجتماع و وظیفه یک فرد به جامعه‌اش دارد. تلاش بر نشان دادن احساسات شهودی خیر و شر در آدمی، انسان‌گرایی، حرص و طمع در ذات طبیعی انسان از مسائل دیگری است که او در نوشته‌هایش بسیار سخن گفته.

شخصیت‌ها در آثار او در قالب مکتب رمانتیسم، به‌دنبال آزادی بدون قید و قاعده هستند، او شخصیت‌های داستان‌هایش را به سوی این واقعیت هدایت می‌کند، که انسان‌ها خوب یا بد متولد نمی‌شوند، بلکه تحت‌تاٌثیرجوعمومی جامعه قرار می‌گیرند و تغییر ماهیت می‌دهند؛ به‌عبارت دیگر: سرنوشت انسان خوب یا بد، ناشی از شرایطی است که از بیرون به وی تحمیل می‌شود. او همواره از قدرت تخیل برای خلق اثر بهره جسته و فردیت در جامعه را بارها و بارها مطرح می‌کند. فرمانروایی «من» در آثارش حس می‌شود و به خودش به‌عنوان صاحب اثر اجازه می‌دهد تا در جامعه راجع به خود سخن گوید و تجربیات و احساسات و افکار خود را بیان کند. رافی درد و رنج خود را آشکارا در آثارش نشان می‌دهد، تا این درد و رنج در ذهن خواننده تصویرسازی شود. ولی این روش را نباید حمل‌بر خودستایی دانست، بلکه خالق آثار رمانتیسم خویشتن را به‌جای قهرمان افسانه‌ای می‌گذارد و نمونه هم‌نوعان خویش قرار می‌دهد. عموماً این سبک نویسنده‌ها برای خواهش و احتیاجات روح خود اهمیت بسیاری قائل هستند و از مهم‌ترین ویژگی‌های این نوع آثار ادبی می‌توان، عنوان کردن درد و غصه و خواهش‌های دل و حرف‌های رنج‌آور دانست. با این شناخت از سبک نوشتاری رافی می‌توان ردی از دین و مذهب را در آثارش لمس کرد. او برای جنبه‌های روحی و معنوی انسان اهمیت زیادی قائل است و آثارش انعکاس روح خودش را در قالب داستان نشان می‌دهد. البته ناگفته نماند آنچه در دین برای یک نویسنده رمانتیسم جالب است رازآمیزی و عرفان نهفته در آن است.

در زمینه قهرمان‌پروری، رافی به‌جای قیافه‌های ایدئالی – انسان‌هایی را به‌عنوان قهرمان داستان‌هایش خلق می‌کند که زندگانی فردی و مشخصی دارند و تحت‌تاٌثیر محیط عصر خود واقع می‌شوند. آزادی‌خواهی از بارزترین شاخصه‌های آنهاست. البته بیشتر شخصیت‌های آثارش برای آزادی‌خواهی تابع اصول و قواعد جامعه نیستند. با توجه به این اصل، او با توضیحاتی خصوصی و مشخص و منحصربه‌فرد قهرمان خودش را در آثارش معرفی می‌کند. او قهرمان‌هایش را در داستان‌هایش بسیار زیبا، جذاب، معتقد و عاشق نشان می‌دهد؛ او عاشقی آزاد را به تصویر می‌کشد که احساس می‌کند مالک سرنوشت خود نیست، بلکه این دنیای فانی مکان مناسبی برای بیان احساسات و تحقق رویاهایش نخواهد

بود؛ به همین دلیل معتقد به دنیای لایتناهی است و آرزوی رسیدن به این دنیای برتر را انتظار می‌کشد. قهرمان‌های او شکست‌ناپذیراند، در روحشان احساس بیش از اندیشه نفوذ کرده و آرزویش از حقیقت موٌثر. با این توضیحات دور از انتظار نیست که داستان‌هایش پایان خوشی را به مخاطبش نوید دهد. زنان در آثارش اگر قهرمان نباشند در کنار قهرمان چه به‌عنوان همراه و چه به‌عنوان ضد قهرمان به‌خوبی به‌تصویر کشیده می‌شوند و جایگاه زن را حتی از نوع ضد قهرمانش نزول پیدا نمی‌کند، در نوشته‌هایش از زبان و گفتار ضد زن برای توصیفشان کمک نمی‌گیرد. کاملاً وابسته به اصول اخلاقی شروع به خلق‌شان می‌کند. شخصیت‌های زنان و کودکان ویژگی‌هایی نه‌چندان کمتر از قهرمان به خود می‌گیرند و با همین منطق متولد می‌شوند.

او به موضوعاتی چون مرگ و زندگی – غم و شادی – عشق و جنون اهمیت زیادی می‌دهد و آنها را با شکوه، جلال و رنگ خاصی و کاملاً پیچیده به قلم می‌کشد.

در دهه سی قرن نوزدهم ماهنامه‌های ادبی مهمی در سرتاسر دنیا مخصوصاً در انگلستان و فرانسه به چاپ می‌رسید و اغلب آثارادبی در روزنامه‌ها و ماهنامه‌ها انتشار می‌یافت و باعث

شهرت نویسندگان می‌گشت.

در قرن نوزدهم در مکتب رمانتیسم رافی هم مانند هم عصران خود از این معقوله مستثنا نبوده – بخش مهمی از کارهایش را مقالات ادبی – انتقادی پوشش داده است. او در مقاله‌ها و بررسی‌هایش به پدیده‌های معمولی جنبش ادبی پاسخ داده. در کارهایش مسائلی چون: پرداختن به شخصیت نویسنده، پرداختن به موضوعات تحلیل خلاق، روش انتقاد، الگوهای اصلی توسعه ادبیات ارمنی قرن نوزدهم، شکل و محتوای آثار ادبی، نظریه رمان‌های مدرن تاریخی را می‌توان پیدا کرد که البته تمام این موارد به تاریخ اندیشه ادبی ارمنستان کمک به‌سزایی کرده. او وجود منتقدان ادبی را بسیار مهم می‌دانست و باور داشت، منتقدان باسواد و تاٌثیرگذار و توانا، توانایی جابه‌جایی و ارتقا سطح کیفی و کمی آثار ادبی را دارند.

رافی علاوه بر مسائل ادبی و میهن‌پرستانه عمیقاً به سنت‌های فرهنگ ارمنستان متصل بود و تسلط کامل بر دستاوردهای ادبیات روسی و اروپایی داشت. او توانست ادبیات ارمنی را به معیارهای ادبیات جهانی زمان خود نزدیک کند.

او مبتکری است که توانست نثر ادبیات ارمنی را به سطح کیفی جدیدی ارتقا دهد. ■