"سکوت" شرحی بر بودن یا نبودن

این که از یک رمان، دو فیلم با دو دیدگاه کاملن متفاوت اقتباس شودعجیب است، آن هم رمانی با ریشه‌های ایدولوژیک.

"سکوت" آخرین ساختهٔ به اکران در آمدهٔ مارتین اسکورسیزی در سال 2016 یکی از این دو برداشت است که از رمان "چیمنوکو" نوشتهٔ " شوساکو اندو" اقتباس شده است. بیست و چهارمین اثر اسکورسیزی چونان آثار مهم دیگرش فیلمی جدی با درونمایه ایدولوژیک است. بی شک همان یکسال درس خواندن در مدرسهٔ دینی، پیش از فیلمساز شدنش تاثیری بر اسکورسیزی گذاشته که قالب آثارش با درونمایه ای ایدولوژیک محور از آب در می‌آیند و حالا او پس از پنجاه سال فیلمسازی "سکوت" را می‌سازد که تقدیمی‌ای است به تمام ژاپنی‌های مسیحی. چهل و پنج سال پیش از او ماساهیرو شینودا فیلمساز ژاپنی با اقتباس از همین رمان فیلمی ساخت که به الحاد و بی خدایی گرایش داشت.

"سکوت" اگر چه فیلمی است که با اتکا به عقاید مسیحی ساخته شده امّا پرسش‌هایی را مطرح می‌کند که می‌توان آن را به پرسش‌های بشری تعمیم داد. موضوعاتی مانند لزوم مذهب، معنویت، ایثار و ایمان. گرچه معتقدیم این اثر را زیاده از حد طول و تفصیل داده (به خصوص در یک سوم آغازین فیلم) یعنی جایی که فیلم بر زجر و رنج مردم فرودست منطقه تمرکز دارد امّا فیلم، بینندهٔ جدّی این دست آثار را خسته نمی‌کند. در این بخش فضای حاکم بر فیلم فضایی رعب آور همراه با نشانه‌هایی بیرونی یعنی مه آلودگی، باران و گرفتگی هواست. بسیاری از صحنه‌های فیلم در کنار دریا یا بهتر بگویم با حضور دریا روایت می‌شود. اقیانوس با نگاهی کهن الگویی و اساطیری نماد خدایان و جریانی ست که به سوی ابدیت جاری است. در بخشی از فیلم سه مسیحی روستایی رو به دریا به صلیب کشیده می‌شوند و پس از مرگ و خفگی در آب سوزانده می‌شوند (به روش بودیسم). دریا و اقیانوس غیر از نقش کهن اگویی که یاد شد در باور اساطیری نماد مرگ و تولدی دوباره و غسل و پاکی است. اندرو گارفیلد بازیگر نقش "پدر رودریگز" (که عالی ایفای نقش کرده) در جای جای این فیلم دیالوگ‌هایی درخشان را به زبان می‌آورد. دیالوگ‌هایی که ذهن بیننده را به چالش فرا می‌خواند."سکوت" فیلمی است که مشارکت بیننده را در ادراک نشانه‌ها و فهم استعاره‌ها طلب می‌کند. در غیر این صورت این اثر اسکورسیزی مانند دیگر آثار درخشانش نیست.

"چرا خداوند وادارشان کرده اینچنین باری به دوش بکشند؟!". " چگونه می‌توانم سکوت او (خدا) برای این مردم که اینهمه رنج کشیده‌اند را توجیه کنم؟". پدر رودریگز آدمی که باورهایش در مواجهه با این همه ظلم و سکوت به چالش کشیده می‌شود. او منطقن می‌اندیشد که خداوند باید در برابر اینهمه ظلم از مومنان محافظت کند در حالی که اینچنین نمی‌شود و این توانمندی و باور انسانهاست که آنان را قوی می‌دارد. او می‌اندیشد اگر آمدنشان به ژاپن برای هدایت و رستگاری این مردم و به قول خودشان، شفقت خدا و مسیح بوده پس چرا با این همه نحوست و خسران همراه است؟.

پدر رودریگز در طول فیلم به این شناخت می‌رسد که ایمان به سنجه‌هایی مثل مناجات و عبادت و برگزاری مراسم دینی سنجیده نمی‌شود بلکه روشی است عملی که با گذران در مسیری پر رنج و صعب به محک گذاشته می‌شود. همانطور که صلیب نماد زجر و شکنجه‌ای است که مسیح در برابر اثبات ایمانش چشید.

او (پدر رودریگز) می‌فهمد، زندگی مردم پایین دست و فقیر روستایی بسیار اسفبارتر از آن است که برایشان ارزش جنگیدن داشته باشد و کشیش‌های قبلی با وعده‌هایی که از بهشت به آن‌ها داده‌اند این مردم را مشتاق کرده‌اند. چرا که بهشت وعده داده شده مدینهٔ فاضلهٔ آن‌هاست. هر چند که در کلّ فیلم حتا یکی از آن‌ها نمی‌تواند نام بهشت را درست تلفّظ کند!. و این یکی ازهمان استعاره‌های خاص اسکورسیزی است.

حرف‌های دختر روستایی که در کنار پدر رودریگز نشسته و باورش از (به شِت)، بیننده را متوجّه آن می‌کند که این مردم تشنهٔ عدالت و رفع تبعیض هستند و چون آن را در آموزه‌های آن جهانی مسیحیت یافته‌اند (دربرابر ضعف آیین بودایی نسبت به این مقوله) مسیحی شده‌اند. حال چنین مردمی چرا باید از مرگ واهمه داشته باشند؟. کما این که در اوایل فیلم وقتی مرد روستایی تمثال مسیح را از زیر حصیر در می‌آورد تا نشان پدر دهد، مسیح چهره‌ای ژاپنی دارد.

یکی از پرسش‌های اصلی برای بیننده این است که نظام حاکم بر ژاپن در قرن هفدهم چرا اینقدر سنگدلانه در برابر ترویج دین مسیحیت ایستادگی می‌کرده؟. پاسخ در نیمهٔ دوم فیلم نهفته است. زمانی که جریان حاکم (فئودال‌ها) تصمیم می‌گیرند به جای کشتار و خونریزی محض و چشم بسته، روششان را عوض کنند و آگاهانه این کار را انجام دهند. از اینجاست که فضای گفتگو بین دو جریان مسیحیت و نظام حاکم پدید می‌آید. در این حال می‌بینیم که فضای فیلم هم از شکل نیمهٔ اوّل که گفتیم به فضایی با هوای روشن و آفتابی و کم شدن آلودگی‌های بصری فیلم منجر می‌شود.

پاسخ پرسش یاد شده در گفتگویی بین پدر رودریگز و مفتش عقاید نهفته است. پاسخ درخور تأمل است. مفتش که پیرمردی خوش اخلاق و معتقد به تفاوت طبقاتی اجتماع به نظر می‌رسد به رودریگز می‌فهماند ترویج دین مسیحیت و همه گیر شدن آن راهی است برای استعمار کشورش به دست کشورهای مسیحی استعمارگر. او در دیالوگی به پدر رودریگز می‌گوید: آن‌ها (مردم روستایی و باورمند مسیحی) باید رنج بکشند تا شما (کشیش‌ها) به افتخار برسید و کوشش دارد به کشیش بفهماند هر نقطه‌ای از کره زمین، باورهای مخصوص به خود را در مورد معنویت دارد که در جایی دیگر نمی‌تواند کارساز باشد. این نکته را پدر فررا کشیشی که مرتد شده و حالا ژاپنی مسلک است هم سعی دارد به رودریگز تفهیم کند.

نام فیلم اگر چه از منظر اسکورسیزی نماد حضور خداست امّا مانند شمشیری دولبه است چرا که می‌تواند صفت پدر رودریگز در برابر عدم کامیابی در رسیدن به نتیجهٔ مطلوب باشد. همچنانکه او در دیالوگی می‌گوید: در سکوت بود که صداتو شنیدم. اگر چه یکی از نقاط ضعف فیلم آن جاهایی است که رودریگز صدای رضایت مسیح را می‌شنود امّا همین نکته می‌تواند نگاه و عزم کارگردان را برای ساخت این فیلم بنمایاند. که اگر این شکل دخالت در روایت نبود هم بیننده می‌توانست نکات عمیق‌تری را از فیلم درک کند و چالش بیشتری را در ذهنش تجربه کند و هم رئالیسم محض فیلم دچار خدشه نمی‌شد. نمی‌توانیم بگوییم شنیدن این اصوات شاید از ذهن توهمی رودریگزکه در جای جای فیلم دیده می‌شود نشات گرفته که حقیقتن این دخالت ناهمگون فیلمساز است. غیر از این برساختن الگوی " مسیح یهودا" از " رودریگز کیچیجیرو" هم ایده‌ای دم دستی و در پاره‌ای سکانس‌های فیلم جلف و حتا طنز به نظر می‌رسد.

در مجموع دیدن آخرین ساختهٔ اسکورسیزی، چالش‌هایی را پیش روی بیننده اندیشمند آثار جدّی سینمایی می‌گذارد که گاه می‌شود به تمام زندگی و گستره تاریخ تعمیمش داد. ■

--------------------------------------------------------------