شیء محوری در مناسبات شعر

شعر آفاق شوهانی بنا به دارا بودن دو قابلیّت «ابزورد» و «شیء محوری» برای من اهمیت دارد؛ به عبارتی می‌شود با تکیه براین دو فاکتور، اجازهٔ ورود به متن (شعر) وی را گرفت و آن را تحلیل کرد. کارکرد طبیعت بی‌جان درمناسبات اندیشه و زبان، درکلیّت اشعار شوهانی متغیری است که می‌توان شناختنامهٔ شعری شاعر را حول محور آن بررسی کرد و توضیح داد.

درکلیّت اشعار، این «اشیاء» هستند که منجر به ساخت مفاهیم زبانی و «معنایی» می‌شوند. جهان‌بینی و زاویهٔ دید شاعر به واسطهٔ اشیاء نمود می‌یابد. شیء است که منجر به ساخت معنا می‌شود و نه معنا که معمولاً درحالت متعارف، معانی ارجح بر اشیاء شمرده می‌شوند. برفرض «تشنگی» باعث اختراع «لیوان» شده است. در واقع پس از طی یک تاریخ طولانی، کارکرد لیوان به عنوان یک شیء به تبع کارکرد و نقش اولیه‌اش – یعنی همان وسیله‌ای که جهت رفع تشنگی به کار می‌رود – درحافظهٔ ژنتیکی ما نقش یافته و معنی پیدا کرده است؛ و این نقش‌پذیری اشیاء تا جایی‌ست که شما به محض دیدن لیوان، خود لیوان را به عنوان یک وجود حقیقی مستقل فراموش می‌کنید یا نادیده می‌گیرید و نقش و واقعهٔ معنایی آن را – که همان مرتفع کنندهٔ تشنگی است – در ذهنتان ثبت می‌کنید. مثلاً چنانچه از شما سؤال شود که لیوان چیست اولین تعریفی که از لیوان خواهید داشت، تعریفی است که به تبع خاصیّت و واقعهٔ معنایی وکاربردی لیوان درذهنتان است؛ بر فرض می‌گویید لیوان وسیله‌ای مخروطی شکل برای نوشیدن مایعات است! یعنی در ذهن شما لیوان همیشه مساوی با نوشیدن است. بار معناییِ ماهوی آن یعنی تشنگی و نوشیدن، برخود شیء که همان لیوان باشد ترجیح داده می‌شود. کار مهمی که از نظر من آفاق شوهانی در مواجهه با طبیعت بی‌جان انجام می‌دهد، این است که شاعر در طی تجارب شعری خود، مواجههٔ متفاوتی از اشیاء به مخاطب منتقل می‌کند. در بسیاری مواقع این مواجههٔ تازه با اشیاء، منجر به زاویهٔ دیدی متفاوت‌تر از آن چیزی می‌شود که مخاطب از پیش از یک مفهوم ثابت در ذهن دارد. مثلاً اگر شما در شعر شوهانی با کلمهٔ لیوان مواجه شوید ناچارید درمقام مخاطب درک اولیهٔ خود را از بار معنایی لیوان – که همان آب خوری است – در کشو حافظه قرار داده و منتظر نقش‌پذیری نوینی ازمفهوم لیوان باشید و دقیقاً این اتفاقی است که در شعر شوهانی رخ می‌دهد، یعنی هنجار ماهوی معناها ومفاهیم مستتر در کلمات، اغلب در هم می‌ریزد و شاعر با تکیه بر ترفندهای زبانی و نیز تکیه بر مفاهیم فلسفی، اشیاء را درمناسبات نوینی درمحیط معنا و زبان قرار می‌دهد؛ تا آنجا که کلمات و واژه‌ها از بار معنایی اولیهٔ خود خارج می‌شوند و در یک سیکل زبانی به آنها بار معنایی و نیز عاطفه‌ای درخور دید امروز و زندگی امروزی تزریق می‌شود:

شام امشب به جهنم/ رفته صورتی که شیر ولرم صبح‌گاه بود (برداشت از وبلاگ آفاق شوهانی)

در این شیوه، اشیاء ارجح بر مفهوم خود حرکت می‌کنند. دراغلب مواقع زبان است که معنا را شکل می‌دهد و البته که این کارکرد جدید از زبان – که به واسطهٔ گرایش و استفادهٔ مفرط ازطبیعت مُرده شکل‌گیری و تعبیه می‌شود – یک نوع شیء محوری را درمناسبات شعر پیشنهاد می‌کند؛ و این شاخص اصلی و نقطهٔ قوّتی‌ست که می‌توان از شعر خانم شوهانی بر آن تکیه و معرفی‌اش کرد.

حال برگردیم به آغاز همین گفتار و دو موضوع «ابزورد» و «شیء محوری»؛ همانطور که می‌دانیم واژهٔ«ابزورد» در متون کشورمان به معنی «پوچی» ترجمه شده است. به عنوان منبع ابداع این مفهوم در غرب و بهترین منشأ می‌توانم به «آلبرکامو» (1960-1913) اشاره کنم. اندیشهٔ ابزورد درهنر نمایش، علی‌الخصوص در تئاتر معنی پیدا می‌کند و همانگونه که گفته شد در تئاتر ایران متأسفانه برداشت و ترجمهٔ متفاوتی از اندیشهٔ ابزورد شده است و با کمال تأسف بر اساس این ترجمهٔ اشتباه نیز تئاترِ ابزورد، نسبت به اصل و اساس اندیشهٔ ابزورد، ناقص و بی‌ربط ساخته و اجرا می‌شود، اما خوشبختانه در ادبیات، این اشتباه تئاتری اصلاح شده است به طوری که سویهٔ واقعی و صحیح آن را بخصوص در شعر دهه‌های هفتاد و هشتاد می‌بینیم. معنی واقعی و صحیح مفهوم ابزورد «معناباختگی» است و نه «پوچی»! چشم‌ها را برداشتی و چهره‌ها را/ حافظهٔ لیوان‌ها مرا گم کرده‌اند/ برداشتی از آن‌ها با توست/ دیگر اندازهٔ این روزهای تو

نیستند (برداشت از وبلاگ آفاق شوهانی) ویژگی اصیل و اساسی ابزورد «فقدان معنای عاطفهٔ سنتی» است و به تعبیر من در شعر، به معنی «رنگ باختن آگاهانه عاطفهٔ سنتی واژه‌ها» است که نمونهٔ وافر آن را در شعر دههٔ هشتاد می‌توان مثال آورد. زندگی امروزی، بسیاری ازمفاهیم را در ذهن ما تغییر داده! مثلاً معنی عشق در شعر امروز دقیقاً به معنی عشق در شعر حافظ به عنوان مصداقی از شعر گذشته نیست! البته واژگان و کلمات درشعر شوهانی دارای عواطف هستند. اما نکته‌ای که وجود دارد آن است که عواطف در واژه‌ها بر اصل «هیجان‌محوری» استوار است و نه «مهرمحوری». عاطفهٔ واژگان در شعر امروز بر اساس سرعت‌محوری است و نه ایستایی و آرامش‌محوری؛ و این دقیقاً شاخصی‌ست که می‌شود گره خوردن سبک زندگی امروزی را با شعر به خوبی نمایان دید. این تفاوت آنجا مشخص‌تر می‌شود که شما به درک شاعر امروز از معناها و مفاهیم در جامعهٔ امروزی دقت کنید. ادبیات بهترین حوزه‌ای‌ست که می‌شود با تکیه بر آن به توصیف جامعه پرداخت. شعر نیز به عنوان یک شاخص رفتار، بهترین منبعی‌ست که می‌توان با تحلیل آن به تحلیل کنش مردمان یک جامعه رسید، و قطعاً کار و رسالت یک شاعر هم جز درست دیدن و به موقع دیدن پیرامون خود نیست و این امر درشعر همهٔ شاعران مؤفق درطول تاریخ رخ داده است. این مشاهده‌گری بی‌واسطه نیز از شاخک‌های حساس آفاق شوهانی به عنوان یک شاعر پنهان نمانده است. به زعم من، خانم آفاق شوهانی پس از انتشار کتاب «من دراین شعر آفاق شوهانی تویی» (نشرداستان‌سرا/ سال 1382) به شکلی خردورزانه وارد و درگیر مفاهیم فلسفی در شعر شد. پختگی و بروز واقعی این مفاهیم بنیادین را در اشعارِ – به گفتهٔ خود او –شعرهای نودی‌اش می‌بینیم. تماماً دستمایه و ماتریال شعرهای اخیر وی طبیعت بی‌جان است و اشیاء در دایرهٔ واژگانی شاعر نقشی محوری پیدا می‌کنند. می‌توان گفت که شعر وی نمونهٔ واقعی انطباق شعر با چرخه‌های روانی زندگی امروزی را دارد. شاعر با استفادهٔ مفرط از طبیعت مُرده سعی در نمایاندن رنگ‌باختگی واژه‌ها دارد. با نگاهی گذرا بر کلیّت شعر او، این فقدان عاطفهٔ سنتی در مناسبات بین مفاهیم به خوبی نمود دارد. مثلاً نهایت یک خشونت را می‌توانید در چیدمانی به ظاهر ساده از اشیاء، به خوبی درک و مشاهده کنید و اصلاً در برابر این خشونت نیز دچار کوچکترین دلهره یا همان کنش عاطفی سنتی نشوید، چرا که قبل از بروز روایت خشونت، یک نوع رنگ‌باختگی درهویّت کلمات اتفاق افتاده و در نهایت یک خشونت به کمال سادگی و بی‌اهمیّتی منتقل شده است. در واقع در مواجهه با متن شوهانی، به جای بروز کنش عاطفی، کنش روانی - فکری - فلسفی تجربه می‌شود.■