مقاله «در باب چیستی شعر» «صلاح‌الدّین خضرنژاد»

چاپ ایمیل تاریخ انتشار: 03 ارديبهشت 1396

در باب چیستی شعر^{^[1]}

امروزه به سبب عدم وجود تعریفی ماهیتی (تعریف به حد) و همچنین کمبود یا نبود کیفیتی هنری که به واسطهٔ آن شعر از غیر شعر جدا گردد (تعریف به رسم) در محافل ادبی و غیر آن، به‌نام شعر، متونی بسان فرزندان ناخلف، در خانهٔ شعر مسکن می‌گزینند که عملاً به معنای تجاوز به حریم حقیقی شعر است. در اساس این تعدی، یک، در نبود چندی معیار معین به عنوان ویژگی اصالت بخش شعر و دو، زیر سایهٔ نظریهٔ نهادیِ موجود حاصل آمده است.

اما به‌طور قطع هستی شعر را ادله‌ای باید به‌سان جوهر، لذا قصد دارم به اختصار چیستی شعر را به‌صورت اجمالی از نظر هستی شناسانه پاسخی دهم هر چند کوتاه اما علمی، هرچند به‌جز اصحاب فلسفه، شاید مطلوب طبقات متفاوت فکری و رویکردهای متمایز حوزه‌های علوم مرتبط با ادبیات همچون جامعه‌شناسان، روان‌شناسان و حتی زبان‌شناسان و... نباشد.

بحث از هستی‌شناسی بدون توجه به آراء هایدگر قطعاً کامل نیست زیرا به زعم او دغدغهٔ اصلی فلسفه باید پرسش از معنای وجود باشد. هایدگر در «منشأ کار هنری» که به صورت مشخص به چیستی هنر و زیبایی می‌پردازد معنای سرآغاز را از طریق ذات حقیقت آشکار می‌کند و توضیح می‌دهد «حقیقت نامستوری آنچه هست است». به‌بیان دیگر سرآغاز به‌عنوان سرچشمه‌ای است که چیزی از آن نشأت می‌گیرد؛ همان چیزی که این امکان را فراهم می‌کند یک شئ همچون آنچه هست و آن‌گونه که هست برآید و وجود یابد. پس سرآغاز کار هنری پرسش از این است که چگونه ذات هنر به پیدایی می‌آید؛ یعنی پرسش از سرچشمهٔ به حضور آمدن آن است.

هایدگر بر این باور است که ذات حقیقت مبتنی بر پیدایی است و ذات ناحقیقت مبتنی بر ناپیدایی. بدیهی است که تنها آنچه تاکنون پنهان بوده است می‌تواند پیدا شود، پس پنهان از لحاظ هستی‌شناسی بر همهٔ صور پیدایی مقدم است، این بدان

معناست که اجازهٔ بودن دادن که پیدا نامیده می‌شود همواره باید درون افقی از تاریکی که هایدگر مستوری می‌نامد، جای گیرد.

بر اساس آنچه از نظر گذشت شعر به عنوان شاخه‌ای از هنر که زبان آن را به معرض هستی یافتن و نمایش می‌گذارد باید وجودی باشد از پنهان به پیدا آمده، که همین روند پیدایی ویژگی‌هایی ایجابی را به‌وجود می‌آورد. یکی از آن جمله ویژگی‌ها این است که شعر؛ به طور مطلق، باید نسبت به تمام تصاویر موجود در هستی تازه‌تر باشد زیرا آن وجودی که تاکنون در پنهان بوده است لزوماً در قلمرو ناخودآگاه بوده و نباید شبیه به هیچ خودآگاهی باشد لذا زمانیکه در ساحت حضور تجلی می‌یابد پا به جهان خودآگاه می‌گذارد و به همین دلیل نو و غریب جلوه می‌کند. شاید این تازه‌تر بودن، نوعی تاریخی بودن شعر را به ذهن متبادر سازد. لازم به ذکر است درکی که از آراء هایدگر دریافت می‌شود ما را به راه این حقیقت هادی است که به جهان خودآگاه (حقیقت) درآمدن ذات مستور زبان جهت شعر، چه از طریق آرایه‌های ابژکتیو و چه از طریق آرایه‌های سوبژکتیو اگر صرفاً به ادراکات حسی بیانجامد قطعاً شعر به عنوان موجودی تاریخی روزگار کهولت را تجربه خواهد کرد اما در صورتیکه روند پیدا شدن شعر از جهان مستور به پیدا چه از راه بکارگیری آرایه‌های ابژکتیو و چه از راه بکارگیری آرایه‌های سوبژکتیو اگر به ادراکات ذهنی بیانجامد بدون شک نمی‌توان فنای قطعی را برای شعر متصور شد چرا که جهان مستور را از هیچ سری نهایت و اول و آخری نیست.

سرانجام سخن اینکه شعر باید تصویری ذهنی به دست دهد که به‌طور مطلق در جهان هستی قبل از خود وجود نداشته باشد. بایستهٔ ذکر است که هر شاعری را ساحتی است بهر تحقق این امر و ابزارهایی را حاجت، که صد البته نازک اندیشان را از این ریزگوشه‌های نگر هیچکدامین پوشیده نیست.■

[1]متن فوق برگرفته از پیشگفتار شاعر در مقدمهٔ کتاب «یای آخر» است. کتاب مذکور نوشتهٔ صلاح‌الدّین خضرنژاد، مشتمل بر بیست‌ودو شعر است که در پاییز سال1395 به‌صورت "ناشرمؤلف" منتشر شده است.