گفتگوی اختصاصی چوک با «یوسفعلی میرشکاک» «آیدا مجیدآبادی»

چاپ ایمیل تاریخ انتشار: 10 آبان 1395

در باب شعر حجم و یدالله رؤیایی

آیا تصویر گرایی در شعر حجم تفاوت عمده‌ای با تصویر سازی اشعار دیگر دارد؟

تصویر درشعر حجم از تشبیه می‌گذرد به استعاره می‌رسد و از استعاره هم عبور می‌کند و به اشارات موجزی ختم می‌شود که در مجموع فرم هر شعر را شکل می‌دهند. درشعر حجم ما با غایت نو آوری مواجهیم از همین رو شعری است که به هر خواننده‌ای اجازهٔ ورود به قلمرو خود نمی‌دهد شعری است که در پی مخاطب نیست. از این‌ها گذشته شعر حجم به معنای تام و تمام کلمه فراتر از تصویر است زیرا هر قطعه شعر یک فرم است. فرمی که از اجزاء پدید نیامده بلکه اجزاء را پدید آورده و از همین رو قابل تجزیه نیست.

یک پیکره است. در شعر حجم شما از حجم لذت می‌برید و اگر خبری از عاطفه یا خیال یا معنا باشد که هست در آن سوی درک حجم است چهل و چند سال است که من در خلوت خود با شعر حجم کلنجار می‌روم. برخی شعرهای دکتر رؤیایی واقعاً گیج کننده است و من هنوز نتوانسته‌ام فرم را در آنها پیدا کنم اما آنچه را که پذیرفته‌ام نتیجهٔ بارها خواندن و تأمل است.

آیا می‌توان شعر حجم را تقلیدی از شعر سورئال اروپا دانست؟ در حالی که رؤیایی کشف و شهود را لازمهٔ شعر می‌داند و از سویی دیگر همانندی حجم گرایی و سورئالیسم را نمی‌پذیرد.

خیر. در سوررئالیسم بدون قصد کلمات را کنار هم می‌گذاشتند. لااقل در سوررئالیسم اولیه اینطور بود اما در اسپاسمانتالیزم هیچ کلمه یا حرفی تصادفی و اتفاقی و بدون قصد در شعر جلوه نمی‌کند حتی اگر مترادف آن دلنشین تر به نظر بیاید. قصد ایجاد فرم است و هر فرمی با مصالح ویژه‌ای پدید می‌آید. در سوررئالیسم ضمیر ناخودآگاه طبیعی یا تصنعی دائر مداراست. اما در شعر حجم لااقل شخص دکتر رؤیایی سالهاست که می‌خواهد مخاطب خود را به ساحت خودآگاهی بکشاند. خودآگاهی از راه رسیدن به فرم و توجه به وجوه سه گانه طول و عرض و ارتفاع در عالم واقع و ادراک همین کیفیت در زبان و در شعر. بقول مولانا

من می‌گفتم که اصل جان است و لیک

گر تن، تن آن مه است پس اصل تن است

آیا می‌توان شعر حجم را سکوی تبلیغی (هنر برای هنر) در دههٔ چهل دانست؟ با توجه به اینکه مضامین اجتماعی و سیاسی در آن دوره رونق بیشتری داشتند.

مگر هنر برای هنر نیست؟ هنر حتی اگر فریاد التزام و تعهد هم بزند باز برای هنر است وگرنه سیاست و تبلیغات و ایدئولوژی نیازی به شعر و ادبیات و هنر ندارند رسانه‌ها برای تبلیغ و تحمیق در سراسر جهان دارند ذیل تعهد کار خود را پیش می‌برند روزگاری دفاع از ویتنام تعهد بود امروز دفاع از هم جنسگرایی تعهد است فردا ممکن است احزاب راست اروپا را قبضه کنند و تعهد به رایش چهارم پیش بیاید. هر اندازه هنر فی نفسه و ذاتاً برای هنرمند مطرح باشد هنر مانایی بیشتری پیدا می‌کند. شرط اول مانایی اثر هنری است وگرنه بیلبوردهای کنار خیابان از تعهد و التزام سرشارند. دلتنگیها هنوز درعقول و نفوس تصرف می‌کند ولی هزاران مجموعه شعر متعهد چپ و راست بر باد رفته‌اند. آنکه به هنر توجه دارد می‌شود حافظ و آنکه به تعهد بها می‌دهد می‌شود ابن یمین فریومدی یا فراتر از این ناصر خسرو.

آیا تأکید رؤیایی بر فرم و ساختار شکنی‌های زبانی و نحوی توانسته است تأثیر گذار شعر به اصطلاح پیشرو در حال حاضر باشد؟

هیچ شاعری نیست که کم یا بیش از شعر حجم متأثر نشده باشد. بنده سال گذشته مقالاتی در هفته نامهٔ کرگدن داشتم که در اغلب آنها به میزان تأثیر پذیری شاعران مختلف از حجم گرایی سخن به میان آورده بودم. حجم و بیانیه‌هایی که در روزگار نوجوانی نسل ما منتشر شدند نسلهای بعدی را واداشتند که به فرم بیندیشد غزل سرایی هم از شعر حجم متأثر است.

به نظر شما ارائهٔ تئوری راه گشای جریان‌های شعر امروز است یا تنگنای آن؟

هر جا پای ابداع یا بدعت یا ساده‌تر بگویم نو آوری بی سابقه در میان باشد تئوری دائر مدار می‌شود و تا جا افتادن ابداع و بدعت راه گشاست یا بعد به حاشیه می‌رود اما جالب اینجاست که تئوری پردازی‌ها و مقالات و نقدها و گفتگوهای دکتر رؤیایی تا کنون به حاشیه نرفته و به نظر من از جمله متون ماندگار روزگار ما نثر شگرف رؤیایی است.

سخن آخر از زبان شما:

ناگفته حجم است و حجم رویای ماست زیرا ایمان به حجم ایمان به امکان جاودانگی و حیات پس از مرگ است. حق که نور الانوار است برای آشکار شدن حجم آسمان و زمین را از خود لبالب کرده است. برای درک حجم در هستی و شعر به نور یا به تائو بیندیشیم. من روزگاری نقدی بر حجم گرایی نوشته و گمان می‌بردم حق با من است. امروز می گویم حق با رؤیایی است اگر معاصر رؤیایی باشیم.■

منتشر شده در نهمین فصلنامه شعر چوک

نخستین بانک مقالات ادبی، فرهنگی و هنری چوک

www.chouk.ir/maghaleh-naghd-gotogoo/11946-01.html

دانلود ماهنامه‌هاي ادبيات داستاني چوك

www.chouk.ir/download-mahnameh.html

دانلود فصلنامه‌های پژوهشی شعر چوک

www.chouk.ir/downlod-faslnameh.html

شبکه تلگرام کانون فرهنگی چوک

https://telegram.me/chookasosiation

اینستاگرام کانون فرهنگی چوک

http://instagram.com/kanonefarhangiechook

دانلود نمایش‌های رادیویی داستان چوک