تاریخچه‌ی ادبیات داستانی جهان (1) «مریم ایلخان»/ اختصاصی چوک

چاپ ایمیل تاریخ انتشار: 12 دی 1394

ادبیات شرق باستان

کهن‌ترین ادبیات جهان را به مردمی نسبت می‌دهند که در نواحی بارور کرانه‌های نیل و دجله و فرات ساکن بودند. مصری‌ها، آشوری‌ها، بابلی‌ها و ایرانی‌ها، همه در ادبیات زمان‌های قدیم سهمی ارزنده دارند.

ادبیات مصری

این تمدن که به باور عده‌ای کهن‌ترین تمدن جهان است، 5000 سال پیش از میلاد در مرحله‌ای پیشرفته قرار داشت. از یافته‌های باستان‌شناسی چنین بر‌می‌آید که مصریان کهن، معماری، مجسمه سازی، نقاشی، ریاضیات، مذهب، حکومت و هنر نویسندگی را به مرتبه‌ای از پیشرفت رسانده بودند. بیشتر آثار مصری از بین رفته اما چند نمونه‌ی با ارزش از آن‌ها در مقابر، اهرام، ستون‌ها و پاپیروس نوشته‌ها به جای مانده است. مصریان باستان آثار ادبی خود را با بهره‌گیری از سه خط هیروگلیف، هیراتیک و دموتی حفظ کرده‌اند. آثار ادبی به جای مانده از مصریان را می‌توان به پنج گروه مستقل تقسیم کرد:

- ادبیات حکمی: مجموعه‌ای از اندیشه‌های روشن بینانه درباره‌ی زندگی.

- ادبیات مذهبی: نیایش‌ها و اوراد که در همگی آن‌ها سودای جاودانگی مشهود است.

- اشعار عاشقانه: پیرامون عشق خواهران و برادران (این ازدواج میان مصریان مرسوم بود.)

- اشعار حماسی: یک قطعه به جای مانده با موضوع پیروزی رامسس دوم بر هیتی‌ها.

- قصه‌ها: مصریان نخستین قصه‌های عامیانه را برای ما به یادگار گذاشته‌اند؛ همچون داستان‌های ارواح و افسانه‌های جادو و داستان‌های پرماجرا و عاشقانه و فابل‌ها. به چند نمونه از این قصه‌ها اشاره می‌کنیم:

حکایت دو برادر (3200 ق.م): کهن‌ترین داستان در مضمون "همسر فوطیفار" این قصه آمیزه‌ای است از جادو
ملوان کشتی شکسته (2500 ق.م): ملوانی که تنها بازمانده‌ی یک کشتی طوفان‌زده است، به جزیره‌ی نعمت‌ها می‌رسد. ماری سخنگو زندگی او را پیشگویی می‌کند. پیشگویی مار درست در می‌آید و ملوان با هدایایی شگفت انگیز به دربار باز می‌گردد.
داستان ستنا (1300 ق.م): این قصه حکایت از سرقت کتابی جادویی داردکه دانش‌آموزی آن را از گوری می‌دزدد، بعد پشیمان می‌شود و کتاب را باز می‌گرداند و به جبران گناه می‌پردازد.

و تناسخ و کینه‌جویی. دو زن جفاکار برای شوهران‌شان بدبختی به بار می‌آورند؛ اما، سرانجام به سزای کار خویش می‌رسند و شوهران کامیاب می‌شوند.

ادبیات آشوری و بابلی

ادبیات آشوری و بابلی مربوط به قبایل گوناگونی چون: سومری، اکدی، عیلامی، کلدانی و کاسی می‌باشد. این اقوام حدود 2000 سال قبل از میلاد در کرانه‌های حاصلخیز میان دو رود دجله و فرات می‌زیسته‌اند.

دوره‌ی طلایی ادبیات آشوری-بابلی میانه‌ی سده‌ی هفتم پیش از میلاد بود. "آشور بانی‌پال" دانش پروری بزرگ بود و کتابخانه‌ای عظیم به صورت خشت نوشته‌هایی به خط میخی بنیان نهاده بود که امروزه سرچشمه‌ی همه‌ی آثار ادبی کهن آن ناحیه به شمار می‌رود. این کتابخانه، شامل گزارش‌ها و اسناد رسمی، اساطیر، اوراد، آوازها، افسانه‌های عامیانه و تاریخ نبردها بود که دست کم یک نمونه از هر یک این آثار باقی مانده است.

یکی از مشهورترین نوشته‌های به‌جای مانده از آن دوران حماسه‌ی گیل‌گمش است که بسیاری آن را بزرگ‌ترین نوشته‌ی آشوری- بابلی کهن می‌دانند. متن این حماسه شامل 3450 بیت بود که در دوازده لوح بزرگ در کتابخانه‌ی آشور بنی پال در نینوا قرار داشت. امروز نزدیک به تنها 1500 بیت از آن به صورت کامل یا ناقص بر حدود 30000 لوح سالم یا شکسته باز مانده است که برخی به سومری، برخی به بابلی و برخی نیز به اکدی است. پهلوان‌نامه‌ی گیلگمش، شرح پیروزی‌های کاهن قهرمانی است نیمه خدا، فرزند فناناپذیر الهه‌ای به نام نینسون، از شهر اوروک:

مردم اوروک برای رهایی از ستمگری‌های گیلگمش، قهرمانِ جوان و متکبر، دست یاری به سوی الهه‌ی آرورو دراز می‌کنند. آرورو، انکیدو را به یاری آن‌ها می‌فرستد. انکیدو موجودی توانمند ولی جانورخوی که کنایه از انسان ابتدایی است. گیلگمش و انکیدو پس از پیکاری سخت، به یارانی وفادار تبدیل می‌شوند (لوحه‌های 1 و 2). و سفری را آغاز می‌کنند برای رویارویی با خوم بَبَه (یکی از ایزدان طبیعی به اعتقاد مردم عیلام). خوم بَبَه، نگهبان جنگل سدر است. در این جنگل ارنینا (تجسم الهه ایشتار) زندگی می‌کند. خوم بَبَه از دو پهلوان شکست می‌خورد (لوحه‌های 3 تا 5). لوحه‌ی 6، از دلدادگی ایشتار به گیلگمش حکایت می‌کند. اما گیلگمش ایشتار را از خود می‌راند. ایشتار خشمگین می‌شود و گاو نری را برای از بین بردن گیلگمش می‌فرستد. گاو توسط گیلگمش و انکیدو از پای در می‌آید. در لوحه‌های 7 تا 8، انکیدو دچار بیماری سختی می‌شود و می‌میرد و گیلگمش برای گریز از سرنوشتی مشابه، به جستجوی اوتنه پیشتیم می‌رود. اوتنه پیشتیم انسانی است که راه گریز از مرگ را یافته است. او نشانی گیاه عجیبی را به گیلگمش می‌دهد که خوردن آن جوانی می‌بخشد و در ته دریاست... به محض یافتن آن گیاه، ماری گیاه را از دستان گیلگمش می‌رباید و می‌بلعد. در آخرین لوح، گیلگمش با روح انکیدو دیداری دارد که در آن انکیدو وی را از سرنوشت ملال انگیز مردگان آگاه می‌کند.

منظومه‌ی گیلگمش ارزش تمثیلی دارد و اشاره می‌کند به جستجوی انسان برای یافتن معنای زندگی و دستیابی به جاودانگی.

از دیگر آثار به جای مانده از ادبیات آشوری-بابلی:

افسانه‌ی تیامَت (تاریخ نامعلوم): رشته اشعاری در وصف آفرینش جهان، درباره‌ی تیامت (نخستین مادر جهان)، و آپسو (نخستین پدر جهان) که با یکدیگر نخستین سلسله از خدایان را تشکیل دادند. این افسانه به بیان جنگ‌های متعدد میان خدایان می‌پردازد.

آداپا و باد جنوب (حدود 1500 ق.م): افسانه‌ای عامیانه درباره‌ی ماهیگیری که در حال خشم، بال‌های باد جنوب را می‌شکند.

ادبیات هند

در حدود 2000 ق.م، دسته‌ای از اقوام آریایی از شمال غرب به هند یورش بردند. از احوال ایشان تا قبل از حمله‌ی داریوش (512 ق.م) اطلاع چندانی در دست نیست؛ اما پیداست که در ادوار پیش از تاریخ، تمدنی بسیار کهن داشته و مذهب و اخلاق و فلسفه‌ی آن‌ها به مرحله‌ی والایی از پیشرفت رسیده بوده. بودا (563 تا 483 ق.م) در اعتقادات و آیین پرستش آن‌ها دگرگونی‌های عمیقی پدید آورد و تعالیم او بعدها اساس‌یکی از 5 دین اصلی جهان شد.

تاریخ ادبیات هند به دو دوره تقسیم می‌شود:

- دوره‌ی ودایی (1500 تا 200 ق.م) آثار این دوره غالباً اشعار مذهبی و غنایی است.

- دوره‌ی سنسکریت (200 ق.م تا امروز) آثار این دوره شامل اشعار حماسی و غنایی و مواعظ، نمایشنامه‌ها، قصه‌های جن و پری، داستان‌های عاشقانه و فلسفه است.

آثار مذهبی هندی:

شعر:
نثر:
منظومه‌های حماسی:
دیگر اثر منثور به جای مانده از چین باستان سفرنامه‌ی هند است به نگارش فاهسی ین. این سفرنامه گزارش سفر زمینی راوی است از قلب چین تا هند و بعد سیلان و جاوه. نثر وی موجز و دشوار است. اما اطلاعاتی که می‌دهد برای پژوهندگان درباره‌ی هند و چین باستان و آیین بودا بسیار ارزنده است.
سایر متون، فلسفی، شعر و تاریخی می‌باشند.
·عهد قدیم

ریگ ودا: نیایش خدایان

سام ودا: کتاب آهنگ‌ها

یجور ودا: کتاب نیایش‌ها

اَثرو ودا: کتاب جادو

برهماناها: تفاسیر سرودهای وداها و مراسم مذهبی

اوپانیشادها: مجموعه رسالاتی در باب آیین برهمن

سوتراها: سخنان بسیار کوتاه و نامفهوم از احکام دینی

آثار غیر مذهبی هندی:

مهابهاراتا: بلندترین منظومه‌ی حماسی جهان شامل حدود 000/200 بیت در 18 کتاب. هسته‌ی رزمی این منظومه، نبرد میان خیر و شر است.

رامایانا: منظومه‌ای با حدود 000/96 بیت در هفت کتاب. این منظومه مربوط به زندگی راما (یکی از مظاهر ویشنو) و همسرش سیتا.

قصه‌ها:

هندیان باستان در قصه گویی بسیار خوش قریحه و بااستعداد بوده‌اند. منشاء بسیاری از قصه‌های عامیانه‌ای که در جهان به اشکال گوناگون انتشاریافته، قصه‌های هندی است. مهم‌ترین این قصه‌ها که بیشتر به جهت آموزش نگاشته شده‌اند:

جا تکه‌ها: مجموعه ای از 550 داستان تخیلی مربوط به ولادت بودا و زندگی او. بسیار از داستان‌ها فابل و قصه‌های عامیانه‌ی پندآموز است.

پنچه تنتره‌یا پنج کتاب: کتاب آموزشی شاهزادگان. قصه‌ها همه دریک قالب بیان شده‌اند: حکیمی برای آموزش شش شاهزاده‌ی جوان حکایت‌هایی را نقل می‌کند. این داستان‌ها از زبان حیوانات نقل می‌شود و منبع بسیاری از قصه‌های سده‌های میانه به خصوص رومیایی است.

هیتوپادشایا کتاب پندهای نیکو: مجموعه‌ای شامل چهار کتاب و 43 حکایت که 25 تا از آن‌ها از پنچه‌تنتره گرفته شده است. حکایات این مجموعه نسبت به قصه‌های کهن‌تر، پر مغزتر است.

شوکاساپتاتی یا هفتاد قصه‌ی طوطی: مجموعه‌ای از قصه‌های پریان

ادبیات چین

از تاریخ چین تا سده‌ی 8 ق.م سند معتبری در دست نیست. بعد از آن هم تا آغاز دودمان "تانگ"(حدود 600 ق.م) تاریخ چین عمدتاً حاکی از وجود هرج و مرج و تاخت و تازها و نبردهای کوچک است.

بیشتر ادبیات باستانی چین با سه آئین از آئین‌های چهارگانه‌ی آن کشور بستگی دارد: کنفسیوس، تائو و بودا. آئین مسیحیت بعدها در چین رخنه کرد. در حال حاضر، متون به جای مانده از چین باستان، متون فلسفی، تاریخی، شعر، رسالات و لغت نامه‌ها می‌باشد.

تنها اثر روایی به جای مانده از چین باستان کتابی است از "چوانگ تزو"، مولف کتاب مفصلی حاوی افسانه‌ها و حکایت‌های بسیار که قسمت‌های زیادی از آن از بین رفته است. ویدر این کتاب آیین کنفسیوس را مورد حمله قرار می‌دهد و از تائوئیسم دفاع می‌کند. سبک نگارش وی بسیار گیرا و طنز او زیرکانه است.

ادبیات عبری

تمامی ادبیات باستانی عبری در حقیقت با مذهب آمیخته است. دو اثر بزرگ ادبی آن‌ها (کتاب مقدس و تلمود) درباره‌ی ماهیت پروردگار و قوانین الهی و احکام صحبت می‌کند.

ادبیات عبری کهن هرچند به طور گریزناپذیری با مذهب درآمیخته است، شامل انواع نوشته‌ها هم‌چون تاریخ، سرود، افسانه‌های عامیانه، داستان نمایش، زندگینامه، رساله، داستان کوتاه و بسیاری انوع دیگر می‌شود.

کتاب مقدس:

کتاب مقدس شامل سه بخش می‌باشد: عهد قدیم، عهد جدید و آپوکریف

عهد قدیم، کهن‌ترین بخش کتاب مقدس است و مشتمل بر شریعت موسی (ع) و نوشته‌های دیگر یهودیان. عهد قدیم از سی و نه کتاب تشکیل شده که به شش بخش تقسیم می‌شوند:

تواریخ ایام، کتاب‌های پیامبران، اشعار غنایی، داستان‌های نمایشی، ادبیات حِکَمی و قصه‌ها.

بخش اول (تواریخ ایام)، خود به بخش‌های متعددی تقسیم می‌شود که شامل افسانه‌ها و اسطوره‌های مذهبی، خروج اسرائیلیان از مصر، آداب مربوط به عبادت، داستان‌های مشهور بنی اسرائیل و... است.
بخش دوم، به کتاب‌های پیامبران و مشی ونظرگاه ایشان اشاره دارد. این کتاب‌ها شامل: عاموس، هوشع، اشعیاء، حَبَقّوق، ارمیاء، مراثی و حزقیال می‌باشد.
مجموعه‌ی بزرگ اشعار غنایی در عهد قدیم، کتاب "مزامیر" است. مزامیر جُنگی شامل 150 سرود است که در حدود 150 ق.م تالیف شده است. اشعار مزامیر از لحاظ لحن و محتوا و سبک بسیار متنوع است.
با آنکه در فلسطین تئاتری وجود نداشته، با اینحال دو نمونه از آثار نمایشی باقی مانده است:
کتاب امثال و کتاب جامعه را از ادبیات حِکَمی عبری می‌شمرند.
قصه‌ها: چندین داستان در عهد قدیم آمده که هر کدام دارای هدف یا پیام ویژه‌ای می‌باشند:
·عهد جدید
انجیل‌ها: انجیل مرقس، انجیل متی، انجیل لوقا و انجیل یوحنا.
کتاب اعمال رسولان: نوشته‌ی لوقا مولف سومین انجیل است. این کتاب روایت تاریخی زنده‌ای است از گسترش آیین مسیحیت در آسیای صغیر، جزایر مدیترانه، یونان و روم.
·آپوکریف
§قصه های آپوکریف:
دو کتاب حکمت یسوع و حکمت سلیمان، کتاب‌های ادبی-حِکَمی عهد جدید می‌باشند.
·تلمود

کتاب ایوب: نمایش‌نامه‌ای فلسفی و شعرگونه، تحت تاثیر تراژدی یونانی است که به داستان ایوب پیامبر و بلایای نازل شده بر وی اشاره دارد.

غزل‌غزل‌ها یا غزل‌های سلیمان: شامل اشعار عاشقانه و نیمه نمایشی و به منظور خواندن در جشن‌های عروسی سروده شده است. سراینده‌ی اشعار سلیمان است و عشقی که از آن سخن رفته، معنوی است.

کتاب روت (حدود 350 ق.م): داستان کوتاهی حاوی اعتراض زیرکانه به تحریم ازدواج در میان اعضای خانواده است و از عشق روت به نامادری‌اش حکایت می‌کند.

کتاب یونس (حدود 275ق.م): خدا، یونس را مامور می‌کند که به نینوا رفته و تبلیغ خود را به انجام رساند. یونس سر باز می‌زند و اما بعد پشیمان می‌شود و رسالت خود را به انجام می‌رساند. و وقتی برای دومین بار از فرمان خدا سرپیچی می‌کند، به مدت سه روز در شکم ماهی حبس می‌شود!

کتاب دانیال (حدود 150 ق.م): این داستان بر اساس افسانه‌ی اسارت دانیال و با هدف تشویق یهودیان در خلال جنگ با مکابیون تالیف یافته و با پیشگویی آینده پایان می‌یابد.

کتاب استر (حدود 150 ق.م): متاخرترین کتاب عهد عتیق و از نظر اخلاقی ضعیف‌ترین آن‌هاست. هدف کتاب تهیه‌ی زمینه‌ای تاریخی برای عید "فوری‌ام" یهودیان است. داستان رنگ خونریزی و کینه جویی دارد اما گیرا و هنرمندانه نوشته شده است.

عهد جدید شامل چهار زندگینامه‌ی عیسی مسیح (اناجیل اربعه)، اعمال رسولان، 21 رساله مربوط به موضوعات دینی و مکاشفه‌ی یوحناست که روی هم 27 کتاب را در برمی‌گیرد. همه‌ی این کتاب‌ها بین سال‌های 40 تا 125 میلادی نوشته شده‌اند.

آپوکریف، عنوان ملحقات کتاب‌های عهد جدید و قدیم است. این مجموعه شامل: چهار کتاب تاریخی، پنج قصه، دو کتاب حکمت، یک رساله، یک کتاب اقوال و یک کتاب دعاست.

یهودیت (حدود 150 ق.م): داستان تخیلی زنِ یهودی پارسایی که اسیر افراد بخت‌النصر می‌شود. او ظاهراً خود را تسلیم هوس‌های فرمانده نشان می‌دهد و اطمینان او را به خود جلب می‌کند و موفق می‌شود که سر وی را به هنگام خواب از بدنش جدا کند. یهودیت قهرمان محبوب یهودیان به شمار می‌رود و سرگذشت او مضمون بسیاری از اشعار و نقاشی‌ها گردیده است.

شوشنا و مشایخ (حدود 130 ق.م): داستان کوتاه و دلنشینی مربوط به شوشنا زن زیبا و پاکدامنی که دو تن از مشایخ تبهکار قوم در صدد فریب وی بر می‌آیند. مشایخ که به سبب سرسختی شوشنا فایده‌ای نمی‌برند، او را به فسق محکوم می‌کنند. شوشنا ابتدا محکوم به مرگ می‌شود اما دانیال با استنطاق از هر دو به کذب شهادت مشایخ پی می‌برد. شوشنا را تبرئه و مشایخ را به مرگ محکوم می‌کند. این داستان از اقتصاد لفظ و حالت تعلیق و انتظار برخوردار است.

طوبیت (تاریخ نامعلوم): در این داستان از یهودی مومن تبعید شده‌ای به نام طوبیت و پسرش طوبیاس سخن می‌رود. طوبیت که بینایی و دارایی خود را از دست داده، طوبیاس را به سرزمین ماد می‌فرستد تا نقره‌هایی را که در آن سرزمین دارد بازگرداند. در طول سفر، رافائیلِ فرشته در هیات هموطن طوبیاس ظاهر می‌شود و او را راهنمایی می‌کند. در میانه‌ی راه با سارا دختر یهودی جن زده‌ای روبه رو می‌شوند که جن هفت شوهر او را در روز عروسی کشته است. طوبیاس به راهنمایی رافائیل جن را از بدن سارا دور می‌کند و با او ازدواج می‌کند. رافائیل پس از بازگرداندن سارا و طوبیاس هویت خود را آشکار می‌کند و شخصیت‌های دیگر داستان را تشویق می‌کند تا خداوند را به پاس نیکی‌هایش ستایش نمایند.

تلمود مجموعه‌ای مدون قوانین شرعی و مدنی یهود است. تلمود شامل چهار بخش می‌باشد:

مشنا: تعالیم ربانیون یهود

گمارا: تفسیر مشنا

هلاخا: احکام و شعائر

هگادا: قصه‌ها، امثال، لطائف و افسانه‌ها. این کتاب تاثیر بسیاری بر رمان جدید اروپا و سده‌های میانه داشته است.

به‌طور کلی، تاثیر عظیم کتاب مقدس در زمینه‌های گستره‌ی ادبیات اروپایی، از جمله فلسفه، مذهب، سبک، موضوع و بیان دیده می‌شود. به عنوان مثال، در نقد ادبی انگلیس آثار بسیاری را می‌توان نام برد که با الهام از کتاب مقدس تالیف یافته‌اند. می‌توان گفت کتاب مقدس مایه‌ی وحدت و دوام ادبیات و تمدن انگلیس به شمار می‌رود؛ و چون پرتو این کتاب آسمانی سراسر دوران ادب و فرهنگ انگلیس را درخشان می‌سازد، آشنایی نزدیک با آن بهترین راه شناخت ادبیات انگلیسی است.■

منبع: تاریخ ادبیات جهان-باکنر تراویک

گردآوری و تنظیم: مریم ایلخان

نخستین بانک مقالات ادبی، فرهنگی و هنری چوک

http://www.chouk.ir/maghaleh-naghd-gotogoo/11946-01.html

داستان های حرفه ای ادبیات ایران و جهان را از اینجا دانلود کنید.

http://www.chouk.ir/downlod-dastan.html

دانلود ماهنامه‌هاي ادبيات داستاني چوك و فصلنامه شعر چوک

http://www.chouk.ir/download-mahnameh.html

دانلود نمایش رادیویی داستان چوک

http://www.chouk.ir/ava-va-nama.html

دانلود فرم پیش ثبت‌نام آکادمی داستان نویسی چوک

http://www.chouk.ir/tadris-dastan-nevisi.html