اگر می‌خواهید فیلم «دوازده مرد خشمگین» را به کسی پیشنهاد کنید بهتر است هیچ توضیحی درباره فیلم ندهید و به این جمله که یک شاهکار است بسنده کنید. دلیل این توصیه روشن است. امروزه اکثر مردم در سینما به دنبال تفریح هستند. دیدن یک فیلم سیاه و سفید که سال 1957 ساخته شده و اتفاقات آن در یک اتاق کوچک و گرم با حضور دوازده مرد و بدون حتی یک زن می‌گذرد جذابیتی برای آن‌ها ندارد؛ لااقل برای اکثریت آن‌ها.

اما توصیه من به شما این است که بدون درنگ این شاهکار «سیدنی لومت» را ببینید. داستان فیلم درباره دوازده عضو هیئت منصفه ای است که برای رأی گیری نهایی در خصوص گناهکار یا بی گناه بودن جوانی که مظنون به قتل پدرش است در یک اتاق جمع شده‌اند.

فیلم در همان ابتدا قلاب خود را در مغزمان فرو می‌کند و ما را درگیر قصه‌ای می‌کند که انگار جزیی از آن شده‌ایم. پس از شروع رأی گیری ما هم مثل یازده عضو هیئت منصفه مطمئن هستیم که پسر جوان گناهکار است، اما با ظهور دیویس- با بازی جذاب هنری فوندا - و استدلال‌های او کم کم متقاعد می‌شویم که شبهاتی وجود دارد. از همان آغاز جلسه رأی گیری، آن قدر درگیر قضاوت‌های نادرست شده‌ایم که وقتی دیویس رأی منفی می‌دهد شاید ته دلمان از او متنفر می‌شویم که بی دلیل وقت خود و هیئت منصفه را می‌گیرد، انگار مایلیم پسر جوان را گناهکار اعلام کنند تا زودتر دنباله فیلم را ببینیم، غافل از این که اساس فیلم همان نقطه و همان شخصیت است. دیویس نماد قانون است که گرچه در ظاهر کم و ضعیف نشان می‌دهد اما به مرور جای خود را حتی در دل مخالفان اش محکم می‌کند. هر یک از ما از جایی به بعد با دیویس همراه می‌شویم و او را تأیید می‌کنیم اما اگر کسی پیدا شود که تا پایان فیلم همچنان مخالف رأی او باشد من مایلم با این شخصیت آشنا شوم و دلایل اش را بشنوم.

فیلم نکات جذاب بسیاری دارد. دوازده مرد هیئت منصفه هرکدام نماینده قشر خاصی از جامعه هستند و زیبایی قلم رجینالد رز - فیلمنامه نویس- در این است که در طول داستان مدام ما را مجبور به قضاوت می‌کند و اتفاقاً در اکثر موارد قضاوت ما نادرست است. چند نفر از اعضای هیئت منصفه در ابتدا انسان‌های آرام و منطقی به نظر می‌رسند و در واقع نام فیلم را به چالش می‌کشند، اما با گذشت زمان و سخت شدن شرایط می‌بینیم که آن‌ها هم چهره دیگری از خود نشان می‌دهند. نکته جالب دیگر در مورد اعضای هیئت منصفه این است که در طول فیلم هیچ کدام نام ندارند جز دیویس که در انتهای فیلم خود را به همکارش معرفی می‌کند. شاید هدف نویسنده این بوده که بدون هیچ پیش داوری و فقط با استناد به رفتار و شخصیت اعضا درباره آن‌ها قضاوت کنیم.

هنر «رز» در این است که یک فیلم دیالوگ محور در یک فضای بسته را طوری طراحی کرده که مخاطب نه خسته می‌شود و نه دست از تلاش برای همذات پنداری با شخصیت‌ها برمی دارد. گرچه آدم‌هایی که در اتاق حضور دارند از لحاظ شخصیت، موقعیت اجتماعی و... بسیار با هم تفاوت دارند اما مخاطب با تک تک آن‌ها همذات پنداری می‌کند. ما با دیویس که نماد یک انسان روشنفکر و متعهد است همان قدر همذات پنداری می‌کنیم که با مردی از پایین شهر که با خود چاقو حمل می‌کند و افکار عجیبی دارد یا مردی که به دلیل بدرفتاری پسر جوان اش از تمام جوان‌ها متنفر شده و در پی انتقام از این نسل است. البته کارگردانی «سیدنی لومت» نیز کمک شایانی به روایت بهتر داستان کرده است. هرچه داستان جلوتر می‌رود و چالش‌های اعضا برای قضاوت، بیشتر می‌شود فضای اتاق تنگ‌تر و بسته‌تر می‌شود و این هنر کارگردانی است که سینما را به خوبی می‌شناسد. هوای داخل اتاق که هر لحظه گرم‌تر می‌شود التهاب ما را برای رسیدن به حقیقت بیشتر می‌کند.

اعضا یکی پس از دیگری با استدلال دیویس قانع می‌شوند و این همان معجزه قانون است. نویسنده با طراحی یک درام جذاب به ما نشان می‌دهد که برای اثبات حقیقت نیازی به فریاد و خشونت نیست بلکه می‌توان با یک رأی منفی به جنگ یازده رأی مثبت رفت و در انتها پیروز شد؛ به شرط آن که رأی ما از روی آگاهی باشد. وقتی آگاهی داشته باشیم آهسته و بی صدا پیش می‌رویم مثل آب در دل سنگ؛ اما در نهایت سنگ سخت را می‌شکافیم و از حقیقت نهان رونمایی می‌کنیم.

نکته جالب دیگر نحوه رفتار دیویس با دیگر اعضای هیئت منصفه است که گاه به بدترین شکل ممکن در مقابل منطق او می‌ایستند و از این که نمی‌توانند دلایل او را نقض کنند خشمگین‌اند. دیویس گرچه یک بار از کوره در می‌رود و نشان می‌دهد انسان هرچه قدر هم آرام و منطقی باشد خوی وحشی گری و خشونت را درون خود دارد و مدام باید این حس خطرناک را تحت کنترل داشته باشد اما در طول فیلم معمولاً آرام و منطقی است و بازی هنرمندانه «هنری فوندا» در این نقش ما را به این باور رسانده که دیویس فردی روشنفکر و آرام است که سعی دارد با استفاده از قانون و منطق حرف اش را ثابت کند. شاید به همین دلیل است که در ابتدای رأی گیری مخالفت خود را طوری ابراز می‌کند که اعضا در مقابل اش جبهه نگیرند. او فقط اظهار می‌کند که شک دارد پسر جوان گناهکار باشد که البته بسیاری از اعضا تحمل شنیدن همین یک جمله را هم ندارند؛ مثل مردی که برای رفتن به ورزشگاه و تماشای مسابقه بیس بال عجله دارد و حوصله فکر کردن به این نکته را ندارد که جان یک انسان قابل قیاس با برد و باخت در یک مسابقه نیست.

فیلم نکات جذاب بسیاری دارد که نمی‌توان در این مقاله تمام آن‌ها را برشمرد. باید نشست و دید «سیدنی لومت» و «رجینالد رز» چه طور با یک اتاق و دوازده مرد، به کمک دیوار و هوای گرم و باران و... درامی تا این اندازه باشکوه ساخته‌اند. در واقع این فیلم انگشت اشاره‌اش را مستقیم به سوی ذهن ما نشانه رفته و در طول داستان بارها و بارها آن را به چالش می‌کشد.

فیلم «دوازده مرد خشمگین» از آن دسته فیلم‌هایی است که وقتی می‌بینیم به تمام کسانی که فیلم را ندیده‌اند حسادت می‌کنیم، چرا که آن‌ها فرصت این را دارند که برای اولین بار وارد دنیای مردان قانون شوند و از نزدیک‌ترین فاصله ممکن لمس اش کنند، حسی که با دیدن هیچ فیلم دیگری نمی‌توان تجربه کرد. ■

-------------------------------------------------------------------------------