مدتی پیش دوباره رمان "‌شهر شیشه‌ای‌" از پل استر را خواندم و باید بگم فوق‌العاده بود. رمان خاصیتی فرا‌داستانی و اندیشه پست‌مدرنی دارد. اسطوره‌شناسی و از همه مهم‌تر زبان‌شناسی و وضعیت انسان مدرن به طور کلی در این رمان کم حجم گرد‌هم آمدند. چیزی‌که مشخص است نگاه ابزار‌گونه نویسنده به مسائل ذکر شده است. اصل برای او بیان اندیشه یا بهتر بگوئیم خبر بزرگی است که از آینده به ما می‌دهد. و انتخاب ژانر کارگاهی و شهر بزرگی مثل نیویورک برای کشف این حقیقت بزرگ بطور کاملاً زیرکانه صورت گرفته.

در ظاهر امر همه مؤلفه‌های عنوان شده از قبیل اندیشه پست مدرن و یا خود روایت و حقیقت مانندی آن به‌طور مصنوعی بیان می‌شود. اندیشه پست مدرن تمام قوانین و ساختارش رعایت می‌شود و کم کاستی در آن نیست و از آن‌جا که روایت و سلسله وقایع رمان از وقایع روزمره و اتفاقات زندگی بشر سرچشمه می‌گیرد نگاه فرا داستانی از کارکرد اصلی خودش فراتر رفته و به نوعی نگاه تردید‌آمیزی به زندگی انسان مدرن می‌کند. چرا که همه چیز در این رمان دچار عدم هویت و بعضاً غیر‌قابل‌اعتماد است. (شخصیت اصلی رمان «شهر شیشه‌ای»، «دانیل کوئین» نام دارد. وی نویسنده‌ای است که با اسم مستعار «ویلیام ویلسون» داستان‌های پلیسی و کارآگاهی می‌نویسد. کوئین به واسطه کارگزار خود، داستان‌هایش را به چاپ می‌رساند، در نتیجه کسی از هویت واقعی وی (نام کوئین) آگاهی ندارد. شخصیت اصلی رمان‌های کوئین «ورک» نام دارد. در حقیقت دانیل کوئین فردی با سه هویت (کوئین، ویلسون و ورک) شده بود و هرکدام از این سه شخصیت بخشی از هویت وی را تشکیل می‌دادند. روزی یک تلفن اشتباه با خانهٔ کوئین تماس می‌گیرد و به دنبال کارآگاه خصوصی با نام استر می‌گردد. کوئین تصمیم می‌گیرد، برای مسخره کردن و دست انداختن فرد پشت خط، خود را به جای استر جای زند. از این قسمت داستان است که هویتی دیگر بر وی افزوده می‌شود و او مجبور می‌شود نقش یک کارآگاه خصوصی را بازی کند.

خود کوئین فرد 35 ساله‌ای بود که یکبار ازدواج کرده بود و زن و پسرش مرده بودند. هر سال یک رمان می‌نوشت و درآمدش برای یک زندگی آبرومند، در یک آپارتمان کوچک کفایت می‌کرد. از آنجایی که نوشتن رمان 5،6 ماه بیشتر وقتش را نمی‌گرفت، بقیه اوقات سال آزاد بود، تا هرکاری که می‌خواهد انجام دهد. در نتیجه کتاب‌های زیادی می‌خواند، نقاشی زیاد می‌دید و فیلم‌های بسیاری تماشا می‌کرد. در تابستان مسابقه بیسبال تماشا می‌کرد و در زمستان به اپرا می-رفت. هر روز به پیاده روی در شهر نیویورک می‌رفت. در پیاده روی برایش مهم نبود که چقدر راه می-رود، همیشه احساس می‌کرد گم شده است. با تسلیم شدن به چرخش خیابان‌ها، با تقلیل خود به چشمی نظاره گر قادر می‌شد، از اجبار فکر کردن بگریزد و بیش از هر چیز می‌خواست لحظه‌ای آرامش داشته باشد. دنیای بیرون با چنان سرعتی تغییر می‌کرد که امکان نداشت به چیزی بیش از لمحه-ای فکر کند.) (نسرین ایرانی)

دانیل کوئین (شخصیت اصلی) هیچ پیشینه و آینده‌ای برای بقای نسل خود ندارد. بی‌مفهومی و روز‌مرگی که نگرش شخصیت را در برگرفته در واقع نگرشی است که انسان مدرن به آن مبتلا شده است چه بسا اگر خانوده‌ای هم باشد اما مفهومی ندارند. روایت شخصیت کوئین در واقع روایت نگرش نسل امروز به مسائلی همچون خانواده و نوع زندگی است. اما اگر کمی بیشتر تأمل کنیم می‌بینیم کوئین همه چیز خود را از دست داده، او خالی است مانند یک لوح فشرده خام و جا زدن خود بجای پل استر در واقع آغاز گر روند پر شده این لوح فشرده است. چرا که وقتی به دنبال برنامه کارگاهی می‌رود کم کم عزیزان خود را فراموش می‌کند و محصورانه به تعقیب برنامه‌های استیلمن می‌پردازد. شخصیت قابل قبول است چرا که از نظری دیگر او نویسنده داستان‌های کارگاهی است و از همه مهمتر او نویسنده است و دنبال کرده وقایع از دید او شگفت انگیز و با معناست.

پس از آنکه خود را به جای پل استر (کارآگاه خصوصی) جا می زند، کم‌کم مرگ عزیزانش را فراموش می‌کند. شخص پشت تلفن (پیتر استیلمن) می‌گوید: «من را می‌خواهند بکشند» و از استر (کوئین) می‌خواهد تا از وی مراقبت و محافظت کند. پیتر استیلمن فرزند فردی است که توسط پدرش شکنجه می‌شده. پدرش با وی مانند انسان‌های اولیه رفتار می‌کرده و او را از سایر انسا ن ها دور نگه می‌داشته، تا پیتر نتواند زبان بیاموزد و در عوض خودش واژه‌های حقیقی اشیاء را به زبان آورد. پدر از او در حدود 9 سال در یک اتاق تاریک نگه داری می‌کند و تا اینکه در اثر آتش سوزی منزل، پیتر را از دست پدر نجات می‌دهند و پدرش را به زندان محکوم می‌کنند. بعد از این جریان پیتر تحت آموزش قرار می‌گیرد، تا وی بتواند مانند انسان‌های طبیعی رفتار کند. پیتر به دلیل عدم ارتباط با سایرین تبدیل به یک انسان غیر طبیعی شده و از زمان چیزی نمی‌فهمد) (نسرین ایرانی)

ما در اصل با دو جست و گر سر و کار داریم اولی پیتراستیلمن، که جست و جویی تاریخی را با آزمایش بر روی پسرش شروع می‌کند. دوم جست و جوی کوئین برای فهمیدن راز استیلمن پدر. از جمله نکته‌های مهمی که در این رمان بی نظیر مورد بررسی قرار می‌گیرد زبان است. جست وجوی استیلمن فراتر از تصور است او بر حیاتی‌ترین مسائل دست گذاشته است. در واقع تحقیقات کوئین که رمان را بعضاً از حالت روایی خارج کرده و به سمت مقاله‌ای جذاب می‌برد، نشان می‌دهد که استیلمن پدر آزمایشش را پیروی آزمایش‌هایی که در گذشته توسط عده‌ای از قدرتمندان و اندیشمندان صورت گرفته، به انجام رسانده است. این مسئله حاکی از آن است از زمان باستان تا به امروز اندیشمندان همواره به زبان یگانه بین تمامی انسانها فکرمی کردند. اما استیلمن فقط به دنبال زبان کهن نیست بلکه در پی اختراع آن است. چرا که بهشت (قاره آمریکا) دوباره احیا شده و حالا باید زبانی یگانه برای آن ساخته شود. او برای این کار از پسرش استفاده می‌کند و به مدت 9 سال که عددی مختص به مفهوم انسانگرایی است زمان می‌برد. در واقع سال نهم استیلمن (پسر) به شکوفائی مدنظر می‌رسد. او چیزی می‌شود که در ابتدای نقشه استیلمن پدر باید باشد. او همچون مواد خامی است برای شکل داده شدن و همه این اتفاقات در نیویورک می افتد بزرگترین پایگاه سیاسی جهان.

همواره وقتی به سیاست مدرن نگاه می‌کنیم که با حجم اطلاعاتی عظیمش به مغز انسان یورش برده و او را به سمت خالی شدن می‌برد و در نهایت او را بر مبنای اهداف خود پر کند. دیکتاتوری امروز کنترل ذهن است غرایز و رفتارهای دسته جمعی از طریق روانشناسی اجتماعی به طور کامل کنترل و از قوای اجتماعی در جهت کشتار و تشویش استفاده می‌شود. پل آستر با خلق این رمان بی نظیر ما را به جست و جویی کارآگاهی دعوت می‌کند، چشم ما کوئین است شخصی همانطور که پیشتر گفتیم نماد انسان مدرن همچون ما که در این عصر زندگی می‌کنیم. هدف استیلمن پدر هدفی جهانی است. در رمان به تلاش سرسختانه مردم در زمان باستان اشاره می‌شود که خالصانه و با عقیده‌ای راسخ برای ساختن برجی بزرگ که هم می‌توانست به امید سرپناهی بزرگ برای تمامی بشری باشد که بر روی زمین سرگردان است، هم وعده رسیدن به موقعیت عالی یا اصل مکانی خود یعنی بهشت و در نهایت مهمترین مسئله یعنی کشتن خالق خود.

می‌توان ساخت برج بابل جوری دیگر تفسیر کرد و برای همین نگاه کوتاه و اجمالی به جهان باستان می‌اندازیم. زمان باستان امانیسم نه تنها بعنوان یک تفکر بلکه عامل اصلی ساخت بناهای با شکوه و عظیم بود. آن موقع انسان با ساخت این بناهای عظیم قدرت بی حد و حصر خود را به نمایش می‌گذاشت او با ساخت مقبره‌های عظیم به دنبال جاویدان شدن، بود. شاید بتوان ساخت برج بابل را نیز از همین دست خواند او برای نشان دادن قدرت انسان در مقابل خالق خود ساخته شده است. و استیلمن پدر با انجام پروژه‌های خود در واقع نماد انسانهای متفکر و روشنفکر امروزی است که با سیاست‌های سلطه گرانه خود سعی بر ساخت بابلی عظیم دارند. شباهت عجیب پارلمان اروپا با برج ناتمام بابل و انتخاب زبان انگلیسی بعنوان زبانی جهانی در واقع روند شکل گیری بابل بزرگ را نوید می‌دهد. همانطور که پیشتر گفتیم یکی از دلایل احداث برج بابل اسکان همه مردم جهان آن موقع بود در واقع وقتی انسانها در آن اسکان کنند آن‌ها بخوبی کنترل خواهند شد و در یک زندانی مبحوس می‌شوند.

«نیویورک» کلان شهری با آسمان‌خراش‌های غول‌آسا، قلب تپندهٔ آمریکا، انبوه از افرادی با ملیت‌های متکثر، ابر شهری، پر از شور و هیجان که با «مجسمهٔ آزادی»‌ خود دل هر بیننده‌ای را می‌رباید. پرجمعیت‌ترین شهر ایالات متحده آمریکا که از پنج ناحیه شامل برانکس، بروکلین، منهتن، کوینز و استاتن آیلند تشکیل شده، با مساحت ۸۷۰۰ کیلومتر مربع، وسیع‌ترین شهر جهان و با داشتن حدود 51 آسمانخراش با ارتفاع بیش از 200 متر، بیشترین تعداد آسمانخراش را در میان شهرهای دنیا نصیب خود کرده است. 

بنابر روایت تاریخ، آغاز جنگ جهانی دوم مقدمات رشد همه جانبهٔ نیویورک را فراهم کرده است؛ بدین صورت که ممنوعیت آفرینش‌های هنری در کشورهای دیکتاتوری اروپایی در آن زمان و گریز هنرمندان به سمت غرب، موقعیت مناسبی را برای انتقال مرکز هنری از پاریس به شهر نیویورک فراهم کرده است، همچنین جنگ دوم جهانی و خرابی‌های گسترده آن در سراسر اروپا منجر به جذب نیروی کار فراوان، سرمایه‌های جدید و سرگردان به این شهر شد و عاملی بود که به توسعه اقتصادی و رونق صنایع و کارخانجات نیویورک انجامید. از طرفی با احداث مقر دائمی سازمان ملل متحد در نیویورک این شهر در سال ۱۹۵۲ عملاً، به مهم‌ترین شهر در عرصه دیپلماسی بین‌المللی تبدیل شد.

شهر نیویورک جاذبه‌های فرهنگی بسیاری دارد؛ مجسمه آزادی هدیه‌ای است که از طرف کشور فرانسه به این شهر داده شد و هر ساله پذیرای جهانگردان بسیاری است. پارک مرکزی نیویورک محلی‌ست که شاید گرانترین زمین‌های شهر نیویورک، دور تا دور آن قرار دارند. این پارک با مساحت 342 هکتار، از بزرگترین پارک‌های درون شهری جهان است که سالانه حدود 25 میلیون نفر از آن دیدن می‌کنند. همچنین محل برگزاری مسابقات و نمایشهای زیادی در طول سال نیز می‌باشد. در نزدیکی پارک ساختمان داکوتا که دارای سابقه‌ای تاریخی ست قرار دارد. کتابخانه عمومی شهر نیویورک از بزرگ‌ترین کتابخانه‌های عمومی جهان است و موزه گوگنهایم و موزه متروپولیتن نیویورک که در مجاورت پارک قرار دارد محتویاتی دارند که در جهان نظایرشان را نمی‌توان یافت. همچنین از موزه هنر مدرن که در بخش منهتن قرار دارد، به عنوان تاثیرگذارترین، موزه مرتبط با هنرهای مدرن در جهان یاد می‌شود.

سالن اپرای متروپولیتن نیویورک یکی از دوازده موسسه بزرگ فرهنگی مرکز هنرهای نمایشی لینکلن در نیویورک می‌باشد. اما بسیاری از گردشگران روز را در تایمز اسکویر و نمایش‌های خیابان برادوی سپری می‌کنند و شب را به تماشای مسابقاتی نظیر؛ تیم هاکی نیویورک رنجرز و تیم بسکتبال نیویورک نیکز درون مدیسون اسکویر گاردن و یا نیویورک یانکیز درون استادیوم یانکی سپری می‌کنند. البته «کلوپ‌های شبانه» و استادیوم‌های ورزشی شهر نیویورک به وفور شاهد برگزاری کنسرت‌های فراوانی از گروه‌های مشهور موسیقی آمریکایی و جهانی است. همچنین به دلیل وفور آسمانخراش و افق معروف شهر، بسیاری از فیلم‌های هالیوودی در این شهر فیلمبرداری می‌شود. این شهر دارای تیم‌های ورزشی‌ست که در هر چهار لیگ اصلی آمریکای شمالی حضور دارند. مرکز تمامی این تیم‌ها شهر نیویورک است. دو تیم بیسبال شهر نیویورک که در لیگ سراسری بیسبال آمریکا شرکت دارند، عبارتند از نیویورک یانکیز و نیویوک متز که در هر فصل لیگ، شش بار در مقابل یکدیگر بازی می‌کنند.

به شرح فضای شهری و فیزیکی نیویورک پرداختیم، تا فضای کاملاً مدرن این شهر را به تصویز بکشیم و با سهولت بیشتری بتوانیم به شرح ذهنیت شکل گرفته در آن بپردازیم و بازنمایی زندگی شهری را از رمان استخراج نماییم. اما باید نظاره گر بود و این بار «پل استر» وار (رمان نویس پست مدرن و محبوب آمریکایی) به کنکاش در شهر نیویورک پرداخت و از چشیدن و مزه مزه کردن یک رمان به سبک کارآگاهی با اتفاقات جنجالی و مختص به خود، لذت برد. آن هم در «سه گانهٔ نیویورک» رمانی که نه تنها خود مضمونی کارگاهی دارد، بلکه با نوع روایت خود و امتناع از دادن اطلاعات کافی به مخاطب خود، خواننده را در معمایی کاملاً حل نشده رها می‌سازد.)(نسرین ایرانی)

در واقع نابودی اروپا در جنگ جهانی دوم زمینه را برای ساخت کشور آمریکا فراهم کرد آنها از شیوه خاص خود برای ساختن استفاده می‌کنند. با طرح جنگ جهانی ابتدا باعث فرار کردن مغزهای متفکر و کارآمد به آمریکاشدند و بعدها برای ساخت بابل خود از آنان استفاده کنند. این نوع نابودی در قرن بیست و یکم به اوج خود رسیده است. با نابودی خیلی از اقوام و آثار باستانی، آن‌ها را بر موازین خود دو باره بر پا می‌کنند. پس با این اوصاف ما دیگر با یک بابل سروکار نداریم بلکه بابل همه جا می‌تواند باشد بخصوص در ذهن ما.

(استیلمن هر روز با یک ساک دستی در خیابان‌های نیویورک می‌گردد و با دیدن کوچک‌ترین آشغال، آن را از زمین بر می‌دارد و در ساک خود می‌گذارد. از آنجاییکه پیرمرد با ریتم کندی راه می‌رفت، برای استر (کوئین) که همواره عادت داشته سریع راه برود، مشکل بود، که کند راه برود و استیلمن را تعقیب کند. این مسئله باعث می‌شود ریتم بدن کوئین مختل شود. زیرا اگر وی تند راه می‌رفت با استیلمن برخورد می‌کرد. در نتیجه برای آنکه کندتر راه برود کوئین تصمیم می‌گیرد تا تمام رفتارهای استیلمن را در دفترچهٔ قرمز رنگی یاد داشت کند. ابتدا راه رفتن و نوشتن توام برایش بسیار مشکل بود، ولی کم کم به شیوه راه رفتن جدید عادت می‌کند. کوئین به استر (کارآگاه خصوصی) بدل شد و تغییر هویت (استر) پیدا کرد () نسرین ایرانی)

داستان در فضائی کاملاً شهری اتفاق می افتد آنقدر که ذهن ما را بیشتر به همین امر یعنی بازتابی از وضعیت شهری

انسان مدرن می‌کشاند. مقوله‌هایی از قبیل عدم قطعیت و بی هویتی و غیره ... که به تغییرات سریع جهان شهری دلالت دارد اما با توجه به کارهای استیلمن و تحقیقات کوئین متوجه بحثی فراتر از این موضوعات می‌شویم. استیلمن هیچ چیز را دور نمی‌اندازد او از همه چیز برای ساخت بابل خود استفاده می‌کند. هر شی ای برای او حکم ابزاری برای ساخت طرح خود است. کوئین اما در این بین بدنبال آن است و همانطور که گفته شد تغییراتی در رفتار و کرداش اتفاق می افتد. نباید فراموش کنیم که کوئین از زمان افتادن در گرداب استیلمن هویتش بیشتر از قبل دچار بحران شد. یادداشت‌هایی که استیلمن پدر در دفترچه خود می‌نویسد در واقع روایت مدرنی از ساخت بابل است این دفترچه کتاب تاریخ مدرن که با رنگ خود که نمادی از آرزوها و امیال فراتر از تصور است مراحل ساخت بابل مدرن را روایت می‌کند.

(پوچی تمام وجود کوئین را فراگرفته بود. زیرا تمام وقت خودش را برای هیچ تلف کرده بود. تصمیم می‌گیرد به خانه برگردد و استحمام کند. اما وقتی در خانه را باز می‌کند، می‌بیند که وسائل خانه‌اش تغییر کرده است. در همان وقت دختری از در وارد می‌شود و از دیدن کوئین که حالا به یک ولگرد تبدیل شده بود، وحشت زده می‌شود. کوئین مجبور می‌شود از خانه خارج شود زیرا آن را به شخص دیگری اجاره داده بودند.. هنگامیکه در آینه نگاه به خود نگاه می‌کند، می‌بیند که حالا تبدیل به یک ولگرد شده است.

کوئین دیگر به همه چیز شک کرده بود. از خود می‌پرسد چرا حرف استر را مبنی بر آنکه استیلمن مرده است، باور کرده است. حتی با خود فکر می‌کند اگر آن روز در ایستگاه شخص اولی را که دیده بود دنبال می‌کرد، جه اتفاقی رخ داده بود. بعد از این ماجرا تصمیم می‌گیرد به خانهٔ پیتر برود. اما هنگامیکه به خانه پیتر وارد می‌شود، آنجا را خالی می‌بیند. دیگر کوئین به کلی دچار خلأ و پوچی در زندگی خود می‌شود. دفترچه قرمز خود را که همه چیز را در آن نوشت بود را در روی زمین خانه رها می‌کند، از خانه خارج می‌شود و ناپدید می‌شود. وجود این دفترچه باعث می‌شود تا راوی رمان بتواند این رمان را بنویسد. داستان در اینجا به پایان می‌رسد.)

کوئین در میان ساخته شدن این بابل به بیچارگی و کارتن خوابی دچار می‌شود و در نهایت با وارد شدن به آن ساختمان در واقع به اتاقی از اتاق‌های بیشمار بابل مدرن قدم می‌گذارد و به تباهی و پوچی کشیده می‌شود. در کل می‌توان رمان شهر شیشه‌ای را یک خبر بزرگ برای آینده بشریت دانست. کشف بهشت یا همان قاره آمریکا و تقابل آن با سقوط انسان از بهشت و نابودی زبانش به این معناست که بهشت را در این زمین و با ساخت زبانی اصیل و یگانه همواره با کنترل کامل ذهنیت همچون دنیای رمان بی نظیر (1984) جرج اورول، دوباره احیا کنند.■