در گفتار پیش گفته شد که دوره‌ای که ازاین‌پس به آن پرداخته‌ایم (حکومت سلجوقیان) در حقیقت آغاز حکومت‌های ترک بر ایران است ونیز برون‌متن اجتماعی و فرهنگی این عصر موردتوجه و بررسی قرار گرفت و در برون‌متن فرهنگی به فراوانی حضور مدارس و کتابخانه‌ها و مراکز تعلیم در سطح شهرهای ایران اشاره شد و نقش، اهمیت و تأثیر حضور این مدارس در این عصر تحلیل و بررسی شد. در این گفتار به سبب اهمیتی که اسماعیلیان در تاریخ ایران در این دوره زمانی داشته‌اند و به‌ویژه تأثیری که آنان در حفظ و اشاعه زبان و نثر پارسی-به‌عنوان زبان ادبیات تبلیغی خود–گذاشتند، خارج از بخش‌های برون‌متن اجتماعی و فرهنگی که پیش‌ازاین آمد، بخش مجزایی را به آنان اختصاص خواهیم داد.
فعالیت این فرقه تقریباً مقارن پیدایش سامانیان شکل گرفت، اما دعوت آن‌ها در ماوراءالنهر و خراسان با مقاومت شدید مواجهه شد و در عهد غزنویان هم کسانی که منسوب به این فرقه بودند، مورد تعقیب واقع شدند. دعوت خلفای فاطمی درواقع بیشتر از همه به‌وسیله ناصرخسرو و مقارن با اوایل دوران سلاجقه تا حدی به ثمر رسید و اوج فعالیت آن‌ها در عهد سلجوقیان بود. (زرینکوب، 1387: 508-510). دعوت قدیم اسماعیلیان از اواسط قرن سوم شروع شد و تا اواخر قرن پنجم در ایران ادامه داشت، اما مقارن عهد سلجوقیان، دعوت جدید اسماعیلیه بود که به رهبری حسن صباح شکل گرفت. (فروزانفر،1386: 317).
اسماعیلیان از دو جهت در تاریخ ادبیات ایران مهم هستند؛ یکی از نظر فعالیت‌های ادبی‌خود که به‌ویژه در دوره دعوت جدید این گروه – یعنی نزاریان – کاملاً متوجه حوزه زبان فارسی شد و دیگر اهمیت فرهنگی – اجتماعی و نقش مبارزاتی که این فرقه در طول حکومت سلاجقه ایفا کردند. نخست وضعیت ادبیات اسماعیلیان را در دو دوره دعوت قدیم و دعوت جدید موردتوجه قرار می‌دهیم و بعد اشاره‌ای کوتاه به نقش اجتماعی اسماعیلیان داریم.
1- دعوت قدیم: اسماعیلیان فاطمی
با شروع خلافت عبیدالله مهدی در افریقا 297 ه. ق. اسماعیلیان دولت نیرومندی تشکیل دادند و تفکر و ادبیات اسماعیلیه را به اوج شکوفایی رسانیدند. در همین دوره بود که داعیان اسماعیلی رساله‌های بسیاری در کلام و فلسفه، فقه و دیگر علوم ظاهری و باطنی و علم تأویل تألیف کردند. دوره فاطمی درواقع عصر طلایی تفکر و ادبیات اسماعیلی بود که طی آن جنبه‌های بارز تفکر باطنی اسماعیلیه در مباحث گوناگون، از جمله جهان‌شناسی و تعبیر ادواری تاریخ و تأویل در آثار دوره به‌تفصیل تجلی یافته است. (دفتری، 1375. مقدمه: 12؛ پناهی، 1388: 43).
|
نخست وضعیت ادبیات اسماعیلیان را در دو دوره دعوت قدیم و دعوت جدید موردتوجه قرار می‌دهیم و بعد اشاره‌ای کوتاه به نقش اجتماعی اسماعیلیان داریم. |
در زمان خلافت مهدی دعاتی از جانب او به نواحی مختلف از جمله شرق ایران روانه شدند. داعیان ایرانی که در آن دوره‌های آغازین مراکز فعالیتشان در شهرهای بزرگ ری و نیشابور قرار داشت به‌تدریج دعوت اسماعیلی را به دیگر نواحی ایران اشاعه دادند. اولین متون تفصیلی نیز توسط همین داعیان ایرانی که به ترتیب ریاست دعوت را در جبال و خراسان به عهده داشتند، تدوین یافت. یکی از آن‌ها ابوعبدالله شعرانی بود که اشخاص مهمی را زیر دست خود تربیت کرد که از جمله آن‌ها ابو یعقوب سگزی جهت جزیره ری بود. کسی که صاحب کتاب کشف‌المحجوب بود که از قدیمی‌ترین کتاب‌هاست که به زبان فارسی تألیف شده است. محمد بن احمد نسفی و ابو حاتم رازی از دیگر داعیان نویسنده‌این دوره‌اند. (دفتری، 1375. مقدمه:13؛ فروزانفر؛1386: 316). باز همین داعیان دانشمند ایرانی بودند که برای اولین بار نوعی تفکر نوافلاطونی را بنا نهادند.
مرحوم فروزانفر می‌گوید: «چیزی که در طریقه اسماعیلیه بسیار موردتوجه است [...]، آنکه به زبان فارسیاهمیت بسیارمی داده‌اند چنان‌که غالب کتب ایشان به زبان فارسی تألیف شده است»(1386: 322).
زبان فارسی در نزد اسماعیلیان اهمیت بسیاری داشت. اگرچه در این دوره اسماعیلیان ایران به سبب ارتباط مستحکمی که با خلفای فاطمی داشتند، آثار بسیاری نیز به زبان عربی تألیف کردند، اما به سبب اینکه بیشتر پیروان آنان از مردمان عوام بودند، بیشتر کتاب‌های خود را به فارسی می‌نوشتند و از آن‌ها نوشته‌ها و شعرهایی به زبان فارسی برجای‌مانده است؛ اما بزرگ‌ترین شاعر و نویسنده اسماعیلی ناصرخسرو است که در قرن پنجم هجری می‌زیست.
1-1- ناصرخسرو
حکیم ناصرخسرو قبادیانی بلخی ملقب به حجت، چنان‌که خود می‌گوید اغلب اوقات خود را صرف انشای اشعار و خطب در دو زبان و مناقب و تصانیف و جواب سؤالات وارده و نوشتن دعوت‌نامه ها-که به گفته خود هر ساله یکی به اطراف ولایات می‌فرستاده- و نشر حکمت به نظم و نثر می‌نموده است. ناصرخسرو به قراری که در کتب تذکره نقل شده، تألیفات زیادی داشته است، اما قسمتی از آن‌ها فقط در کتب ذکر شده و وجود آن‌ها مورد شک و تردید است. یکی از این کتب زادالمسافرین در تقریر عقاید باطنیان است. این کتاب یکی از کتب نفیس و مهم زبان فارسی به شمار می‌رود؛ زیرا اضافه بر آنکه از حیث عبارت فارسی و متانت سبک و روشن کردن مطالب دقیق بر اغلب کتب برتری دارد، نویسنده آن سعی کرده است تا اصطلاحات فلسفی را به زبان فارسی برگرداند. نثر کتاب سفرنامه از زادالمسافرین ساده‌تر و روان‌تر است؛ که در همین فصل، بخش 7-5-1- به آن پرداخته خواهد شد. وجه دین نیز از جهت لفظ در مرتبه عالی است و اغلب اصطلاحات فارسی در آن به کار رفته و عبارات آن متین و بی تکلیف است. (فروزانفر، 1383: 334-338).
2- دعوت جدید: اسماعیلیان نزاری
فاطمیان پس از سپری شدن دورانی از رشد و شکوفایی، سرانجام پس از مرگ خلیفه المستنصر گرفتار دسته‌بندی و تجزیه شده و به‌زودی به دو شاخه بزرگ مستعلویه و نزاریه تقسیم گردیدند. رهبری نزاریان را حسن صباح بر عهده داشت و دعوت خود را در ایران، عراق و شام گسترش داد. (پناهی، 1388: 44).
|
حسن صباح متفکر و نویسنده‌ای بود که شخصاً آثار مهمی در زمینه‌های کلام و فلسفه به زبان فارسی تألیف کرد. |
اگرچه دکتر زرینکوب معتقد است: «دعوت جدید برخلاف دعوت قدیم که ناصرخسرو آن را بر تبلیغ و وعظ و کتاب و رساله بنا نهاده بود، بر ضربه‌های خنجر و بر ایجاد رعب و وحشت مبتنی است»(1387:512)، اما این تنها یک روی قضیه بود (که در بخش بعد به آن اشاره می‌شود)، جنبه دیگر که بیشتر موردتوجه ماست، اهمیت نزاریان در گسترش زبان و ادبیات فارسی است. در دعوت جدید، نزاریان- که به‌طور عمده در ایران ساکن بودند- رفته‌رفته با آثار مذهبی و دینی فاطمی بیگانه شدند و علاقه زیادی به استنساخ و حفظ آثار قدیم ادبیات اسماعیلی که در دوره فاطمی به وجود آمده بود، نشان ندادند، زیرا زبان آن‌ها فارسی بود و متون مذهبی که از این زمان به بعد درباره عقاید اسماعیلیان نگاشته می‌شد به فارسی بود، یعنی آن‌ها زبان فارسی را به‌عنوان زبان ادبیات مذهبی‌خود برگزیدند. از سوی دیگر مخاطبان «جامعه نزاری دوره الموت که از کوهپایه نشینان، روستاییان و گروه‌های شهرنشینی که در شهرهای کوچک زندگی می‌کردند، تشکیل شده بود»(دفتری، 1375: 437)، در استفاده از زبان فارسی ساده و روان بسیار مؤثر بوده است. در الموت، قهستان و شام، نزاریان کتابخانه‌های قابل‌توجهی تأسیس کردند که نه‌تنها همه گونه کتب و نوشته‌های دینی، از جمله آثار اسماعیلی در آن‌ها بود، بلکه رسالات و آلات و ابزار علمی نیز در آن‌ها یافت می‌شد. حسن صباح متفکر و نویسنده‌ای بود که شخصاً آثار مهمی در زمینه‌های کلام و فلسفه به زبان فارسی تألیف کرد. گویند حسن صباح در فلسفه و نجوم عالم بوده است و هنگامی که به انجام فرایض شرعی نمی‌پرداخت وقت خود را به خواندن، نوشتن و اداره امور جامعه نزاری می‌گذرانید. بیان اصول این دعوت جدید که درواقع تنظیم و تعبیر جدیدی از یک اعتقاد و اندیشه کهن شیعی بود، ظاهراً به فصیح‌ترین وجهی به‌وسیله خود حسن صباح به عبارت درآورده شده بود و ظاهراً رساله‌ای کلامی درباره آن به زبان فارسی پرداخته بود؛ که اگرچه اصل این رساله باقی نمانده، اما نقل‌قول‌های پراکنده‌ای از آن در منابع دیگر موجود است. (همان: 421-423).
دکتر فرهاد دفتری درعین‌حال که می‌گوید: «آنچه نزاریان در زمینه ادبیات پدید آورده‌اند، همیشه کم و اندک بوده است» و توضیح می‌دهد که آنان اغلب درگیر منازعات طولانی نظامی بودند و بیشتر آنچه را هم پدید آوردند، پس از سقوط دولتشآن‌که به قتل‌عام نزاریان و سوزانیدن کتابخانه الموت انجامید و مجموعه‌های دیگر آثار اسماعیلی هم که در دیگر قلاع نزاری نگهداری می‌شدند، از خشم و ویرانگری مغولان جان سالم به در نبردند، (1375:371، 500) باوجوداین، خود در قسمت‌های دیگر کتاب تائید می‌کند که عبدالملک بن عطاش، حسن صباح و به‌احتمال‌قوی عده دیگری از داعیان اسماعیلی ایران در دهه‌های آخر قرن پنجم در زمینه‌های فکری و عقلی هم فعال بودند و بدون تردید درباره مسائل و مباحث اعتقادی خود رسالات و کتبی هم نوشتند که متأسفانه برای ما باقی نمانده است. البته ناگفته نماند که اسماعیلیان بدخشان و نواحی پیرامون آنکه ظاهراً زمانی پیش از سقوط الموت به امامان نزاری ایمان آورده بودند و بعدها تا حدودی از تأثیرات حمله مغول در امان ماندند، «در طی دوره بعد از الموت، سنت ادبی تا حدی ویژه از آن خود به وجود آوردند و برای آثار ناصرخسرو اهمیت خاصی قائل گشتند. همچنین اینان مقدار زیادی از آثار موجود نزاری را از دوره الموت و از دوره بعد از الموت که به زبان فارسی نوشته‌شده بود حفظ کردند» (همان: 422، 498).
نزاریان الموت در دوره حکومت محمد دوم پسر حسن دوم 562-607 ه.ق؛ و پس از رویکرد جدیدی که حسن صباح تحت عنوان "آیین قیامت "[1] ابداع کرده بود، با تصوف آمیخته شد و امام برای اسماعیلیان حکم پیر صوفیان را یافت. ازاین‌پس نزاریان الموت تحت تأثیر عرفان صوفی گری – که اسماعیلیان متقدم به‌طورکلی از آن بی‌خبر بودند – قرار گرفتند و نفوذ تصوف به‌خصوص در آثار شعرای آن‌ها بسیار محسوس است. (الهامی، 1376:71-74). شاید نخستین شاعر دوره بعد از الموت که زبان شعر و تعبیرات و اصطلاحات صوفیان را برای پنهان داشتن عقاید اسماعیلی خود برگزیده است، نزاری قهستانی 720 ه.ق. است. این شیوه را نویسندگان و شعرای بعدی نزاری در دوره‌های بعد به‌خوبی تقلید کرده‌اند. (دفتری، 1375: 501).
3- خواجه‌نصیرالدین طوسی و اسماعیلیان
تعدادی از قلعه‌های اسماعیلیان نزاری در اواخر دوره الموت، به‌صورت مراکز پررونق فعالیت‌های فکری و عقلانی درآمده بودند. عده‌ای از علما و متکلمان غیر اسماعیلی نیز- به‌ویژه آنان که پس از هجوم مغول به قلاع اسماعیلیه پناه بردند، نقش فعال در حیات فکری جامعه نزاری داشته‌اند. از میان این علما که مشخص نیست به میل و اراده خود یا به‌اجبار در این قلاع بودند، معروف‌ترین و بزرگ‌ترین همه، منجم و متکلم شیعی خواجه‌نصیرالدین طوسی بود که از فلاسفه طراز اول روزگار خویش محسوب می‌شد. داود الهامی درباره آثار او می‌گوید:
«آثار حقوقی وی مفسر شریعت برای اسماعیلیه متأخر ایرانی است. از او یک اثر دقیق فنی راجع به الهیات اسماعیلی در دست است و نیز یک اثر مختصر که برای اسماعیلیان معمولی نوشته‌شده و با نوعی صراحت موجز نگارش یافته است. از این‌ها گذشته اثر معروف او اخلاق ناصری است که به حکمران قهستان که از سران اسماعیلی بود نوشته است». (1376: 77).
الهامی همچنین درباره این نویسندگان غیر اسماعیلی می‌نویسد: «البته این تصادفی نبود که اسماعیلیان توانستند از خدمات یک نفر نویسنده توانا استفاده کنند. این علما از زمان حسن سوم به بعد مخصوصاً پس از کتاب سوزی‌های وحشتناک مغول به‌طرف کتابخانه‌های اسماعیلیان جذب شدند و اسماعیلیان نیز از چنین علما و فقهایی حمایت کردند». (همان: 78).
|
تعدادی از قلعه‌های اسماعیلیان نزاری در اواخر دوره‌ی الموت، به‌صورت مراکز پر رونق فعالیت‌های فکری و عقلانی درآمده بودند. |
4- نقش اسماعیلیان در تقابل با سلاجقه
بسیاری معتقدند ریشه‌های آرمان‌های سیاسی و پایگاه‌های اجتماعی نهضت انقلابی نزاریه را می‌توان تا حدودی در جنبش‌های سپید جامگان و خرم‌دینان و دیگر گروه‌های متقدم ایرانی‌الاصل که با دولت عباسیان عرب به ستیز برخاسته بودند، جست‌وجو کرد. ریپکا آنان را «مبارزاتی در راه مرام سیاسی طبقه اشراف فئودال ایران کهن و آخرین نمایندگان شعوبیان» می‌داند. (1385: 266).
به هر روی دکتر دفتری درباره مبارزات سیاسی حسن صباح با سلجوقیان می‌گوید: «به نظر می‌رسد که حسن صباح از مدت‌ها قبل از انشقاق نزاری – مستعلوی مشغول برنامه‌ریزی جهت ایجاد یک نهضت انقلابی برای مبارزه با سلجوقیان ترک و سنی مذهب بود که سلطه خود را بر ایران و نواحی مجاور گسترده بودند [...] تسخیر قلعه الموت در 483 ه.ق. توسط حسن صباح سرآغاز شورش مسلحانه اسماعیلیان ایران علیه سلجوقیان اجنبی بود» (1375. مقدمه:13).
اصولاً نزاریان طی حکومت خود که حدود 166 سال دوام یافت، اغلب با سلجوقیان و دیگر سلسله‌های اسلامی در سرزمین‌های شرقی خلافت و نیز با صلیبیون مسیحی در جنگ و جدال بودند. از سویی دیگر آدم کشی‌های نزاری (به‌ویژه در دوره‌های اول خود که شدت بیشتری داشت)، پیوسته با عمل متقابل و تلافی جویانة قتل‌عام اسماعیلیان پاسخ داده می‌شد.
درهرصورت نزاریه ایران رقیبی جدی برای امپراطوری سلجوقی که شدیداً بر مذهب اهل سنت متکی بود، به شمار می‌آید و دولت نزاریان ایران نقشی محسوس در زندگی فرهنگی آن روزگار ایفا می‌کرد که سرانجام در نیمه قرن هفتم در زیر حملات مغولان فاتح از پای درآمد.[2]■
منابع
1- الهامی، داود. (1376). «پیدایش اسماعیلیه 9: اسماعیلیان ایران». کلام اسلامی. سال 6، مسلسل 24، زمستان 76. صص 66-79.
2- پناهی، عباس. (1388). «اسماعیلیان در آینه جامع التواریخ». کتاب ماه تاریخ و جغرافیا. شماره 136، شهریور 1388. صص 42-49.
3- دفتری، فرهاد. (1375). تاریخ و عقاید اسماعیلیه. ترجمه دکتر فریدون بدره‌ای. چاپ اول. نشر و پژوهش فروزان روز
4- ریپکا، یان و دیگران. (1385). تاریخ ادبیات ایران، از دوران باستان تا قاجاریه. ترجمه عیسی شهابی. چاپ سوم. تهران: نشر علمی و فرهنگی.
5- زرینکوب، عبدالحسین (1387). روزگاران، تاریخ ایران از آغاز تا سقوط سلطنت پهلوی. ویرایش فاطمه زندی. چاپ نهم. تهران: نشر سخن
6- فروزانفر، بدیع‌الزمان. (1383). تاریخ ادبیات ایران، بعد از اسلام تا پایان تیموریان. با گفتاری از عبدالحسین زرینکوب. مقدمه و توضیحات و تعلیقات عنایت‌الله مجیدی. چاپ دوم. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سازمان چاپ و انتشارات.
7- تاریخ ادبیات ایران، از آغاز تا پایان قرن هشتم هجری. (1386). به کوشش دکتر سید محمد دبیر سیاقی. چاپ اول. تهران: انتشارات خجسته
[1]- آیین قیامت که جای آیین تعلیم را -که اساس تعالیم اسماعیلیان نزاری بود- گرفت، توسط حسن صباح در 17 رمضان 559 ه.ق. اعلام شد. برای اطلاع بیشتر ر.ک: داود الهامی، «پیدایش اسماعیلیه 9: اسماعیلیان ایران» در کلام اسلامی،24(زمستان 1376)،66-79.
[2]- «موسسه مطالعات اسماعیلی» در اخبار سایت خود کتابی تحت عنوان گزیده ادبیات اسماعیلی را که نوشته هرمان لندلت، سمیرا شیخ و دیگران است معرفی می‌کند که در آن معرفی و توضیح آثار نثر و نظم اسماعیلی از آغازین دوره‌های تشکیل آمده است. برای اطلاع بیشتر ر.ک: http://www.iis.ac.uk
کمک نیاز دارید؟ 
چت از طریق واتساپ