ادبیات روم باستان

تاریخ روم باستان به سه دوره‌ی جمهوری، آگوستوس و امپراطوری تقسیم می‌شود:

• دوره‌ی جمهوری (240-27 ق.م)

بر طبق نظر هوراس، ادبیات روم یا لاتین از سال 240 پیش از میلاد، با لیویوس آندرونیکوس آغاز می‌شود. تا قبل از آن، ادبیات ایتالیا شامل دعاها، آوازهای مناسب جشن‌ها، اشعار طنزآمیز و نمایش‌های کوتاه و خنده‌آور ابتدایی بود. از این ادبیات تنها قطعاتی باقی مانده است. لیویوس و جانشینان وی به ترجمه، اقتباس و تقلید از روی نمونه‌های یونانی پرداختند. تا پیش از 27 ق. م کمتر اثر لاتینی از شعر و نثر یافت می‌شود که از نمونه‌های یونانی تاثیر نپذیرفته باشد. نخستین نمونه‌های تراژدی، کمدی، حماسه، اشعار غنایی، خطابه و تاریخ روم به ترتیب از روی آثار اورپیدس، مناندر، هومر، سافو، دموستن و توسیدیدس به وجود آمدند.

 

تنها شکل ادبی که در دوره‌ی جمهوری پدید آمد، طنز است که شعری صرفاً رومی بود. این اشعار توسط گایوس لوسیلیوس (180 تا 102 ق.م) سروده شده‌اند. وی سی منظومه با مضامین مختلف تصنیف کرده است که تنها قطعاتی از آن‌ها باقی مانده است. لوسیوس اشعارش را برای مردم عادی می‌سرود. او به روح کمدی کهن نزدیک می‌شود و در بعضی اشعارش اشخاص یا ضعف اخلاقی مردم را مورد حمله قرار می‌دهد. لوسیوس بنیانگذار شعر مختلط لاتین بود و استفاده از حکایت، افسانه، وقایع نگاری و گفتگو را معمول ساخت.

• عصر آگوستوس (27 ق.م -14 م)

در عصر اوکتاویانوس سزار آگوستوس، با تاسیس دوباره‌ی جمهوری رم، صلح، امنیت، فراغت و علاقه به فرهنگ گذشته و قومیت‌گرایی بر رم سایه می‌افکند و این نظام تاثیرات زیادی بر ادبیات عصر آگوستوس می‌گذارد. نویسندگی به عنوان حرفه‌ی تمام وقت اعتبار می‌یابد و ثروتمندان و قدرتمندان از جمله خود آگوستوس مشوق و پشتیبان ادیبان می‌شوند. این عصر از دوره‌های برجسته در شعر و شاعری است. فراغت کافی به شاعران فرصت می‌دهد تا بیشتر به آراستگی و کمال فنون شعری توجه نمایند.

ویرژیل (70-19 ق.م) بزرگ‌ترین شاعر رومی است. وی مجموعه اشعار کوتاهی دارد که به تقلید از شاعران یونان به ویژه هومر سروده است. اما مهم‌ترین اثر داستانی وی انئید نام دارد. وی رویدادها و شیوه‌های گوناگونی را از اودیسه برای شش کتاب اول انئید اقتباس کرده است و بسیاری از رویدادهای شش کتاب دوم انئید را نیز از ایلیاد گرفته است. در مورد به کار بردن وزن و قراردادهای حماسی نیز شیوه‌های هومر را الگو قرار داده است. و اما داستان انئید:

پس از آنکه یونانی‌ها تروا را به آتش می‌کشند، آینیاس، داماد شاه پریام به اتفاق نیروهایش با بیست و یک کشتی فرار می‌کنند و مدت هفت سال در اطراف مدیترانه ساکن می‌شوند. آینیاس و همراهانش سختی‌های بسیاری را تحمل می‌کنند اما سرانجام وارد کارتاژ می‌شوند. آنان مورد محبت ملکه‌ی آنجا دیدو قرار می‌گیرند که عاشق آینیاس می‌شود و او را ترغیب می‌کند تا به عنوان نایب حاکم در کارتاژ اقامت گزیند. اما آینیاس که می‌داند سرنوشت او در جای دیگری نهفته است، دزدانه راهی سیسیل می‌شود. دیدو هم خودکشی می‌کند. آینیاس پس از بازدیدهایی از جهان زیرین، راهی لاتیوم می‌شود و مورد استقبال شاه آنجا لاتینوس قرار می‌گیرد. لاتینوس به او وعده می‌دهد دخترش لاوینا را به همسری او در آورد اما دختر را قبلاً مادرش به نامزدی تورنوس شاهزاده‌ی روتولی درآورده است. لاتینوس دو رقیب را به مبارزه‌ی با هم دعوت می‌کند. آینیاس تونوس را می‌کشد و با لاوینا ازدواج می‌کند و وارث تاج و تخت می‌شود.

در این داستان ویرژیل می‌کوشد فضائل سنتی روم از قبیل دلیری، بردباری، میانه روی، پشتکار، دانایی و وظیفه‌شناسی را تشخص و عظمت بخشد. قهرمان انئید، هم دلیر است و هم خردمند اما دلیری او آن‌چنان‌که دلاوری آخیلوس و هکتور یا خردمندی اودیسیوس مورد توجه و مایه‌ی شهرتشان است، مورد توجه قرار نمی‌گیرد در عوض آینیاس به پرهیزگاری که مهم‌ترین خصیصه‌ی اوست متصف می‌شود. حماسه‌ی انئید، نسبت به حماسه‌های هومر کمتر فقرات تکراری دارد و صمیمانه‌تر و درون‌گرایانه‌تر نگاشته شده است. از نظر اندیشه، ویرژیل بیشترین تاثیر را روی شاعران پس از خود گذارده است. تقریباً تمام ادیبان لاتین پس از او از قبیل دانته، پترارک، بوکاچیو، رونسار، ولتر، چاوسر، میلتون،... عمیقاً مرهون او هستند.

• دوره‌ی امپراتوری (14-476 م)

ادبیات روم هم مانند یونان پس از عصر طلایی وارد دوره‌ای از نزول نسبی شد. انحطاط اجتماعی و سیاسی با کاهش ادبیات، از نظر کمّ و کیفی همراه بود. با اینکه بیشتر امپراطورها مشوق ایجاد آثار ادبی بودند، ده امپراطور نخست بعد از مرگ آگوستوس، برای آزادی بیان محدودیت‌هایی قائل شدند که این محدودیت‌ها باعث رکود فلسفه نیز گشت. مولفان از ترس اینکه به کسی بربخورد دست به خلق آثار متکلف و ساختگی می‌زدند و بیشتر به تفنن گرایش پیدا می‌کردند. چیزی که سبب تقویت این گرایش می‌شد، توجه متزاید به فن بلاغت بود و اینکه تمایل داشتند آثارشان با صدای بلند در برابر همگان خوانده شود. این دوره عصر نثر بود. خطابه، نامه، زندگینامه، قصه و...قالب عمده‌ی ادبی بود. به شرح مختصری از متون مرتبط با ادبیات داستانی این دوران می‌پردازیم:

• تراژدی:

سنکا (3 ق.م – 65 م) نمایشنامه نویس، فیلسوف و طنزپرداز رومی است. وی در کوردوبای اسپانیا به دنیا آمد و مربی دوران نوجوانی نرون، و مشاور روزگار حکومت وی بود. وی به عنوان مشاور همواره در تلاش بود تا جلوی شرارت‌های نرون را بگیرد.

در تاریخ درام جدید هیچ نویسنده‌ای به اندازه‌ی سنکا اهمیت ندارد. آلفیری در ایتالیا، کورنی در فرانسه و تقریباً همه‌ی تراژدی نویسان سده‌های 16 و 17، عمیقاً مرهون بعضی جنبه‌های آثار سنکا همچون قالب و سبک و شیوه‌ی پرداخت هستند. شکسپیر هم در استفاده از پیش‌گفتار، گروه همسرایان، ارواح، قاصدها، تک گفتارهای طولانی، تقسیم نمایش به پنج پرده، جادو، وحشت، انتقام و جبر فلسفی، تحت تاثیر سنکا بوده است. از سنکا نُه تراژدی باقی مانده است: هرکول دیوانه، زنان تروا، زنان فینیقی، مدیا، فردا، اودیپ، توئستس، آگاممنون و هرکول در اوتا

• طنز

از زندگی پترونیوس، طنزنویس لاتینی اطلاعات کمی در دست است. بر طبق نظر تاسیتوس (مورخ رومی)، او استاد خوشگذرانی‌های نرون بوده و در توطئه‌ی پیزون مجبور به خودکشی می‌شود. آثار باقیمانده از وی داستان ساتیریکون است.

ساتیریکون داستان بلندی است که با قطعاتی از شعر آراسته شده است. از 141 بخش اصلی متن کتاب، تنها حدود یک هشتم آن باقی مانده است. این قصه که به ولگردی‌های سه جوان سبک‌سر می‌پردازد، طرح ضعیفی دارد، ساختمان آن سست و رویدادها غیرمنطقی است. توصیف شخصیت‌ها ذهنی است و جنبه‌ی طنزآمیز آن نیز ضعیف است. ساتیریکون به اخلاق ادبی و نمایشی پایبند نیست و اثر وی از عیش و لذت و نفس‌پرستی آکنده است. اما این کتاب از لحاظ واژگان بسیار غنی است و به عنوان گنجینه‌ای از لغات مردم کم سواد روم قابل ملاحظه است.

مارسیال (40-102 م) طنزنویس و لطیفه‌پرداز اسپانیایی است. وی دو کتاب حکمت به نام‌های زنیا و اپوفورتا در قالب مرثیه و 13 کتاب نکته‌ها و لطایف هم دارد که در مجموع نزدیک به 1200 نکته طنز و خنده‌آور را را در بر می‌گیرد. آثار مارسیال از کمال ظاهری، هوشمندی، توازن و ایجاز برخوردار است. تاثیر او در اسپانیا، انگلستان، فرانسه و آلمان قابل ملاحظه است.

جوونال (60-140 م) طنزنویس ایتالیایی است و 16 طنزنامه با مضمون اعتراض به فساد زمانه دارد. نوشته‌هایش واقع‌گرایانه، قوی، بدبینانه، تند، کنایه دار، گزنده و خشماگین است. در توصیف، بلاغت و ساختن عبارات و کلمات موجز استعدادی درخشان دارد. وی بر بوالو، جانسون و پیروان کلاسیسم نوین تاثیر چشمگیری گذارد.

• حماسه

لوکان (39-65 م) شاعر حماسه سرای کوردبایی و برادرزاده‌ی سنکا است. اثر مهم وی فارسالیا، منظومه‌ی تاریخی ناتمامی است که به جنگ داخلی زمان ژولیوس سزار می‌پردازد. این کتاب از دو لحاظ قابل اهمیت است: نخست پرداخت حماسی تاریخ جدید و دوم عدم دخالت خدایان در گره‌گشایی داستان.

استاتیوس (40-96 م) شاعر حماسه سرای رومی که در ناپل به دنیا آمده است. آثار وی:

تبائید: منظومه‌ای حماسی در دوازده کتاب که داستان هفت تن علیه تب را بیان می‌کند. استاتیوس تالیف این اثر را مرهون انئید ویرژیل است.

آخیلئیس: حماسه‌ای چندپاره درباره‌ی زندگی آخیلوس

• قصه

آپولیوس (تولد در حدود 125 م) نویسنده و خطیب رومی که در آفریقا به دنیا آمده است. با بیوه‌ی ثروتمندی ازدواج کرد، اما خانواده‌ی زن وی را متهم به استفاده از سحر و جادو برای فریب زن کردند و وی را به دادگاه کشاندند. آپولیوس با دفاع پرشوری که ایراد کرد، خود را تبرئه ساخت. آثار وی:

مدافعات: دفاعیه‌ی آپولیوس در دادگاه که علیه خانواده‌ی زنش ایراد کرده و سرشار از شوخ طبعی است.

مسخ یا خر طلایی: یک رمانس پیکارسک شامل یازده کتاب که طرح آن یک قصه‌ی یونانی گرفته شده است. این رمان داستان مردی را حکایت می‌کند که به علت سوء استفاده از جادو به شکل خر در می‌آید.

سایر آثار آپولیوس (گل‌های فصاحت، در باب عقاید افلاطون، در باب کائنات) مربوط به خطابه و اصول عقاید فلسفی است. نوشته‌های وی آراسته به صنایع بدیعی است و پر تفصیل. او بیشتر به احساس توجه دارد تا عقل. آثار آپولیوس بر ادبیات سده‌های میانه و جدید به ویژه بر بوکاچیو و پاتر تاثیر بسیاری داشته است. ■

منابع: تاریخ ادبیات جهان-باکنر تراویک

---