تئاتر درمانی (سایکودرام، دراماتراپی)

ارسطو تأثیر بازی را در روان تماشاگر مورد جستجو قرار می‌دهد و عقیده بر آن دارد که تماشای نمایش باعث آرامش تماشاگر و کاسته شدن از بار غم و اندوه و عقده‌های روانی او می‌شود و این‌که تئاتر پالاینده است، روح را تسکین می‌دهد،«کاتارسیس» یا تزکیه‌ی نفس اتفاق می‌افتد و درمان از طریق همین کاتارسیس اتفاق می‌افتد. اساسِ تئاتر درمانی از همین نظریه‌ی ارسطو سرچشمه می‌گیرد.

   تئاتر درمانی یا سایکودرام، یکی از روش‌های هنر درمانی است که امروزه در مسیر توانبخشی و درمان بیماران روحی و روانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش درمانی در یکصد سال گذشته به‌عنوان نقطه تلاقی هنر نمایش و روان‌شناسی در ارتباط با پالایش روح و روان انسان و رسیدن به «کاتارسیس» و تعادل روانی مورد توجه کارشناسان قرار گرفته است. به عبارت بهتر می‌توان گفت: يك روش گروه درماني است و در آن، خصوصيات برجسته شخصيت، ارتباطات بين فردي، تعارضات و كشمكش‌هاي رواني و همچنين اختلالات احساسي و عاطفي توسط روش‌هاي مخصوص نمايشي مورد مشاهده و بررسي قرار مي‌گيرند. این شیوه درمانی که برای نخستین‌بار در سال 1939 توسط روان‌پزشک و نظریه‌پرداز بزرگ رومانیایی «جاکوب لویی مورنو» مطرح شد، مورنو در سال 1921 سایکودرام را (علم کشف حقیقت) نامید و موضوع آن‌را چنین تعریف کرد: تئاتردرمانی نوعی کاوش علمی جهت دریافت حقیقت از طریق شیوه‌های نمایشی است، به کمک شیوه‌های مختلف نمایشی و تکنیک‌های خاص روان‌شناسی در اجرای نمایش، به بیمار فرصت می‌دهد تا در پشت نقاب نقش و بازیگری تعارضات و کشمکش‌های درونی خود را بازگو نماید و فرصت مواجهه و آشنایی با درون خویش را پیدا کند و درصدد تغییر و اصلاح رفتاری خود برآید.

   تئاتردرمانی نوعی کاوش علمی جهت دریافت حقیقت از طریق شیوه‌های نمایشی است در این روش درمانگر با دو عنصر «عمل» و «مشاهده فعالانه» دست به گریبان است. عمل در نمایش درمانی به معنای تجسم بخشیدن به ذهنیات «درمان‌ شونده» از طریق حرکت‌های نمایشی است که این کار توسط تکنیک‌هایی خاص صورت می‌گیرد. در نمایش درمانی، فرد قادر است بر بسیاری از دل نگرانی‌ها، اضطراب‌ها و ترس‌های مرضی خود غلبه کند. نکته‌ی جالب‌توجه در تئاتردرمانی راجع به زمان است، زمان قوع نمایش. در تئاتر درمانی، زمان همیشه زمان حال است حتی اگر فرد بخواهد بخش‌هایی از گذشته یا آینده خود را به تصویر بکشد. عنصر تزکیه و پالایش روحی و روانی در نگاه ارسطو به‌عنوان مهم‌ترین عنصر درمانی نمایش است که در این شیوه درمانی به‌عنوان نخستین نقطه تلاقی هنر نمایش با علم روان‌شناسی مطرح شده است. اصل كار مورنو از تئاترهاي تراژيك يونان قديم اقتباس شده بود وقتي عده‌اي از مردم در كنار هم، صحنه‌هاي دلسوز يا ترسناك را مي‌بينند، بعد از آن، اغلب پالايش، تخليه و راحتي عواطف خود را حس مي‌كنند. معمولاً به‌نظر مي‌رسد كه حضار بعد از ديدن چنين نمايش‌هايي، از ترس رهايي مي‌يابند و علت آن‌را به آن تراژدي نسبت مي‌دهند. به‌هر حال، مورنو از اخبار روزنامه شروع كرد و آن‌را به مسائل و تراژدي‌هاي زندگي افراد تعميم و توسعه داد. براي مورنو، اشخاص نمايش‌دهنده و نمايش در «اينجا و اكنون» از اصول اوليه هستند. تجربه و اجراي پي‌درپي يك واقعه‌ی گذشته به افراد اين امكان را مي‌دهد تا نسبت به آن، تجربه‌ی ملموس‌تر و واقعي‌تري داشته باشند و در نتيجه، ذهنيت واقعي‌تري نيز نسبت به وقايع گذشته زندگي‌شان بيابند.

     مورنو معتقد بود كه در تمام اختلالات روانشناختي مي‌توان از اصول تئاتردرماني به‌عنوان يك روش درماني مفيد بهره گرفت؛ حتي در جنون‌ها! او كاربرد تئاتردرماني را به بيماران محدود نمي‌كرد، بلكه اين روش‌ها را در مورد بزهكاران، مجرمان، افراد عادي و جمعيت‌ها و مؤسسه‌ها نيز به‌كار مي‌برد. همچنين در موقعيت‌هاي آموزشي، مشاوره ازدواج، مشكلات مراكز صنعتي و به‌طور كلي براي كليه موارد مشاوره و راهنمايي با روش‌شناسي مشخص از تئاتردرماني استفاده مي‌شود. تئاتر درماني، روشي است كه مي‌توان از طريق آن، به شخص كمك كرد تا ابعاد روان‌شناختي مسئله‌اش را كشف كند. فرد از طريق به‌نمايش درآوردن آن‌ها و نه فقط از راه گفتگو به بازنگري مشكل خود مي‌پردازد. تئاتردرماني داراي روش‌هاي مختلفي است كه آن‌ها را مي‌توان همان‌گونه كه هستند و يا با تغييراتي برحسب شرايط، به كار برد. تئاتر درماني با روان درماني، و به‌خصوص روان درماني گروهي ريشه مشترك دارد.

     اجزای گروه تئاتر درمانی شامل:

1-     مراجعه‌کننده (بازیگر، بیمار)

2-     کارگردان (درمانگر)

3-     صحنه

4-     تماشاگران (با بازیگران همانندسازی می‌کنند. در یک مرحله جزو تماشاگران هستند و در مرحله‌ای دیگر بازیگر هستند.)

ابزارهای درمان در درام درمانی شامل موسیقی، پانتومیم، بداهه‌سازی، بازی‌های دسته‌جمعی نمایشنامه‌نویسی، گریم ماسک، عروسک و... می‌باشد. بهترین امکان در درمان از طریق هنر درام، درمانی است که امکانات نمایشی فراوان در اختیار دارد. در شرایط ایمن تئاتر درمانی افراد به(فی‌البداهه) بودن دعوت می‌شوند زیرا که تنها در این شرایط ایمن است که خودجوشی و خلاقیت بروز پیدا می‌کند، تئاتر درمانی دارای سطوح سه‌گانه‌ی صحنه است که بدین شرح است:

الف - سطح اولیه. شامل مرحله‌ی آمادگی در جلسات اولیه است و به مسائل رویدادها و خاطرات کم اهمیت در زمان حال می‌پردازد.

ب   - سطح دوم. خاطرات مبهم، مشکلات و تعارض‌هایی که نزدیک به گذشته‌ی فرد است مورد تحلیل و بررسی قرار می‌گیرد.

ج - سطح سوم. به‌عنوان درونی‌ترین سطح مربوط به بحران‌ها و ضربه‌هایی است که مربوط به گذشته‌ی دور است.

درباره‌ی تئاتر درمانی می‌توان بسیار نوشت و یا از گفته‌های متخصصان مثال آورد. اما کلیات آن است که در بالا گفته شد... ■

(با سپاس از بهنام چاریی)