سادگی در ویتامین B52

رومن یاکوبسن درباره‌ی «رئالیسم در هنر» استدلال می‌کند که ادبیات به‌عنوان یک نهاد مستقل وجود ندارد، او و بسیاری از نشانه‌شناسان این نظر را قبول دارند که همه متن‌ها چه نوشتاری و چه گفتاری همسان‌اند، مگر آن‌که برخی نویسندگان متن‌های خود را با خصوصیات مشخص ادبی کدگذاری کنند تا از دیگر فرم‌های بیان مشخص باشند. با این حال یک تمایل روشن به تشخیص فرم روایت ادبی به‌ صورت مستقل از دیگر فرم‌های روایت وجود دارد.

گاهی شعر با نثر تفاوت بسیار اندکی پیدا می‌کند، این موضوع در شعرهای موزون می‌تواند با پسوند نظم کمی التیام پیدا کند کما اینکه مجموعه شعرهای منظوم ما پر از لطافت و عناصر زیبایی سخن هستند. اشکال شعری مطرح شده گاهی برخلاف نامتعارف ساختن فضای شعری و برجسته‌سازی آن‌را به ورطه نثر می‌کشانند. برجسته‌ کردن فضای شعری در شعر سپید اهمیت به‌سزایی دارد و شاعران همواره کوشیده‌اند با استفاده از عناصر زیبایی سخن یا استفاده از تکنیک‌ها همنشینی و جانشینی در ساختار شعری و تکنیک‌های روایی و زبانی، عنصر شعر را در شعرهایشان قوام ببخشند. اصطلاح «نثر» انتخاب‌های نگارشی را توضیح می‌دهد که چگونگی روایت متن و ظهور آن در مقابل مخاطب را تعیین می‌کند. ممکن است ترتیب‌های نگارشی رویدادها را بهترتیب زمانینشان ندهند و از پس‌نگاه استفاده کنند به‌عنوان مثال برای فاش کردن انگیزش‌ها در یک لحظه‌ی دراماتیک.

مجموعه شعر سادگی در ویتامین B52 حدود یک‌سال پیش به‌دستم رسید و علت این تأخیر در نوشتن روی این مجموعه شکل نامتعارف این اثر بود. از آن‌جایی ‌که شاعر آن کوشیده بود به‌نوعی عناصر نمایشنامه‌ای را وارد شعر سازد به‌ویژه مکث‌ها که به‌ زعم خود صاحب اثر این قابلیت‌‌ را دارند که علاوه بر خلق فضا به ‌وسیله‌ی کلمات، با استفاده از فضای سکوت توسط مکث به فضاسازی اثر غنای بیشتری بخشید و این مکث‌ها در کنار عبارات و کلمات برای تشدید حس مناسب هستند.

و در جایی دیگر چنین توضیح داده است: «کاربرد مکث تا حد زیادی متفاوت از این نمادهاست. کاربرد اصلی مکث را می‌شود تا حد زیادی خواستن از خواننده برای توقف عمدی و پدیدآوردن فضای سکوت در ذهنش دانست. به‌عبارتی یک‌جور بهره‌گیری از ذهن خود خواننده برای فضاسازی در کار که سعی بر این دارد که از قابلیت‌های ذهنی افراد در مواجهه با سکوت برای ایجاد فضای سکوت استفاده کند.»

مانند نمونه زیر:

توله خرس/ تنها

(مکث)/ رها شده بر/ تکه‌یخی/ در اعماق/ اقیانوسی آرام

مجموعه شعر سادگی در ویتامین B52 حدود یک‌سال پیش به‌دستم رسید و علت این تأخیر در نوشتن روی این مجموعه شکل نامتعارف این اثر بود.

(مکث)/ چشم/ در چشم

ستاره‌ی قطبی

(مکث)

چشم/ در چشم/ کورسوی امید

(مکث)/ یخی که آرام آرام آب می‌شود

(مکث طولانی) (صفحه 22)

در واقع بیشتر شعرهای این مجموعه روایت‌های کوتاهی هستند که راوی تاکید می‌کند برای بازخوانی آن کجا باید سکوت کرد تا تأثیر آن بیشتر گردد. اشتوتان تودوروف (1969) اصطلاح narratology (روایت‌شناسی) را برای تحلیل‌های ساختار گرایانه روایت‌هایی که عنصر سازنده آن‌ها در کارکردها و روابط آنان معین می‌شوند، ابداع کرد. برای این منظور داستان آن چیزی است که روایت شده ‌است و موضوع‌ها، موتیوها (بن‌مایه) و خطوط پیرنگ در سکانس‌ها را با ترتیب زمانی معمول بیان می‌کند. از این‌رو پیرنگ، ساختار منطقی و عِلّی یک داستان را نشان می‌دهد و چرایی وقوع را توضیح می‌دهد. بعضی دیگر از شعرهای این مجموعه فاقد ویژگی بالا هستند و آن‌ها تنها به توصیف حالتی می‌پردازند و دیگر از آن مکث‌های داخل پرانتز خبری نیست مانند نمونه زیر:

تانگوی کاغذ بیجان/ هوای بی‌رنگ/ آهنگ آرام/ سکوت/ سقوطی/ دلنشین

به کف اتاق/ بی‌صدا/ بی‌هیاهو/ برای/ صدمین‌بار (صفحه 30)

که به اعتقاد من در نمونه‌های مثل این کفه‌ی ترازو‌ی شعر و روایت به نفع شعر سنگین‌تر شده است. در دیگر شعرهای این مجموعه گفتگوهایی وجود دارد که گاهی حتی به زبان محاوره صورت می‌گیرد.

یک

«بزن بریم بی‌خیال»

خالیه

(مکث کوتاه)

خالی

(مکث)

و گاهی شاعر آنقدر بر این کار پافشاری می‌کند که شعر نوعی از نظم خارج می‌گردد و شاعر از شکل زیبایی‌شناسانه و استفاده ویژه ازاستعاره،مجاز،مجاز مرسل کنایه‌ درگیری درون‌متنی با ارتباطات، مراجعات، اشارات، تشابهات و توازی زمانی و غیره کناره می‌گیرد و در این‌جاست که یک نفر داستان را بیان می‌کند، یک راوی، کسی که لایه‌های معنایی غیر زبانی را به متن می‌افزاید.

«بزنید... اینجا پلیس جریمه می‌کنه»

«آی دزد... »

«خودت کوری مردک... »

(مکث کوتاه)

اگر

دستم

امروز

سرد نبود

از شعر

خالی نبود

(مکث کوتاه)

شاید

فشار دستم

دستش را

بازمی‌گرداند

به هستی‌اش

(مکث)

فرآینددیالکتیکیبیان در روایتی که گاهی باید به پیرنگ مقید شده باشد در لایه‌ای سطحی پنهان است به‌ویژه در شعر بچه غول که این پیرنگ به مدد استفاده از بستری سوررئال بوجود آمده است و برخلاف شروعش هرچه به پایان شعر نزدیک می‌شویم از شعرگونگی فاصله گرفته و به نثر تبدیل می‌گردد. درحالی‌که این شعر پتانسیل بسیاری در خود نهفته داشت و می‌توانست به یک روایت شعری زیباتر تبدیل گردد.

بادهای کویرنشین

با کوله‌باری پر

نیشخندی بر لب

در تهران

(مکث)

گردافشانی می‌کنند

(مکث)

و از این هم‌آغوشی

لقاح گرد و دود

(مکث طولانی)

بچه غول زاده می‌شود

در شعر زیر نیز شاعر از طنزی تلخ بهره برده است و شاید بتوان این شعر را نقطه‌قوت مجموعه دانست.

آن کپسول‌های

چندتنی

ویتامین B-52

ویتامین F-22

با موشک‌های گور بُردش

بسته‌های C-130

ویتامین‌های بالدار

رؤیایی

(مکث کوتاه)

با هزاران

چترباز

(مکث)

راوی همچنین این فرصت را دارد تا واکنش مخاطب در برابر داستان را مشاهده کند تا روش بیان خود را با مضمون‌های روشن با بالابردن میل مخاطب اصلاح کند. تفاوت‌های این روش باقالبنوشتاریکه درآن نویسنده واکنش‌های محتمل خوانندگان را در حال رمزگشایی متن می‌سنجد تا انتخاب نهایی کلمات به امید رسیدن به واکنش مطلوب را انجام دهد، قابل تمیز است. قالب هر چه که باشد، چه شعر و چه روایت ممکن است به مردم و اتفاقات جهان واقعی مربوط باشد که در این شعر با نامشناخته می‌شود. روایت در این شعرها همان‌طور که در سطرهای آغازین نیز گفته شد در کفه سنگین‌تر میان شعر و روایت قرار دارد. ■

منابع:

1. B-52؛ ا. آرشام؛ نشر ناکجا؛ نخستین چاپ، پاریس، فرانسه،۲۰۱۳