تعزیه:
تعزیه‌خوانی یک آیین مذهبی –عبادی یا یک بازی آیینی-نمایشی و صورتی ترکیبی از هنر کهن داستان‌سرایی و نقالی و سنت روضه‌خوانی در ایران است. اهمیت و ارزش تعزیه بیش از آنکه در روش اجرا و نمایش واقعه‌ها باشد، در شیوه خواندن هنرمندانه یا شعار و بیان درست واقعه‌هاست. از این رو به این رفتار مذهبی اصطلاحاً تعزیه‌خوانی گفته‌اند.
البته مجموعه ادبیات نمایشی تعزیه، برخلاف ادبیات عامه که مبنا و زمینه شفاهی دارند و به طور زبانی سینه به سینه انتقال می‌یابند از آغاز به صورت مکتوب آشکار شده و به صورت نوشتاری بین مردم دست به دست گشته است چون رکن اساسی تعزیه‌ها بر بنیاد فرهنگ عامه و بر زمینه اندیشه و احساس و اعتقادات عامه مردم کوچه و بازار بنیان گرفته است و ساخت و پرداختی ساده و زبانی روان و عامه فهم دارد. از این‌رو تعزیه‌نامه‌ها در زمره‌ی ادبیات عامه و در مجموعه فرهنگ مردم قرار می‌گیرد.
تعزیه بیانگر وجهی از تاریخ دینی شیعیان و نشان‌دهنده رخدادهای واقعی-تاریخی در حوزه حیات اهل تشیع است. هر مجلس از تعزیه نمایشگر نبردمیان گروهی از نیروهای اهورایی و مینوی با گروهی از نیروهای اهریمنی و شرور در قلمرو زندگی دنیوی و بر تابنده‌ی صورت ویژه‌ای از قداست و خباثت آدمیزادگان بر روی زمین است.
|
یک تعزیه‌خوان باید دارای خصایصی همچون حسن صورت، حسن صوت، آشنایی به دستگاه‌های موسیقی، حافظه‌ی خوب، پشتکار و پایبندی به مجموعه باشد تا بتواند از عهده‌ی مسئولیت‌ها و آموزش‌های نسبتاً سخت تعزیه برآید. |
با این وجود تعزیه‌ها، به خصوص تعزیه‌های اصلی یا به اصطلاح «واقعه»ها که موضوع آن‌ها شرح مصایب قهرمانان حماسه‌ساز کربلا و بیان شهادت آن‌هاست، زمینه «تراژیک» یا حزن انگیز دارند و می‌توان آن‌ها را از آثار برجسته‌ی تراژیکی در ادبیات نمایشی جهان به شمار آورد.
تعزیه‌خوانان از لحاظ نقش:
یک تعزیه‌خوان باید دارای خصایصی همچون حسن صورت، حسن صوت، آشنایی به دستگاه‌های موسیقی، حافظه‌ی خوب، پشتکار و پایبندی به مجموعه باشد تا بتواند از عهده‌ی مسئولیت‌ها و آموزش‌های نسبتاً سخت تعزیه برآید. از آنجایی که گروه‌های تعزیه از امکاناتی نظیر گریم زیاد استفاده نمی‌شود به همین علت سعی می‌شود تا شبیه‌های انتخابی از نظر سن، چهره و ابعاد فیزیکی، بیشترین نزدیکی را به شخصیت مورد نظر داشته باشد تا در اصل باورپذیری مخاطب خللی وارد نگردد. همین‌طور این افراد معمولاً با همان نقش‌هایی که برعهده داشتند در بین مردم شهرت می‌یافتند.
پس تعزیه‌خوانان را برحسب نقشی که بر عهده می‌گیرند می‌توان چنین دسته‌بندی کرد:
اولیاء‌خوان‌ها:
این گروه شبیه‌خوانانی هستند که عهده‌دار نقش اولیاء می‌شوند. از آنجایی‌که در تعزیه شخصیت‌های اولیاء به‌شیوه‌ی تحریر (آواز) سخن می‌گویند، این گروه از تعزیه‌خوانان باید به دستگاه‌های موسیقی تسلط کامل داشته باشند چرا که در برخی صحنه‌ها برای القای فضای مورد نظر تعزیه‌خوان مجبور می‌شود از گوشه‌های آوازی متعددی بهره گیرد که نیازمند به تمرین و تسلط به دستگاه‌های موسیقی است. درست خواندن تعزیه‌خوان چنان بااهمیت است که «استاد روح‌الله خالقی» می‌گوید من مانده‌ام این موسیقی بود که تعزیه را به اوج رساند یا تعزیه بود که موسیقی را حفظ کرد. اولیاء‌خوانان را بر حسب سن، جنسیت و نقش‌های محوله، چنین دسته‌بندی می‌کنند:
1-طفل‌خوان: این گروه بین 9-6 سال بوده و از دختران غیرمکلف و پسران ممیزه انتخاب می‌شوند. برخی از این تعزیه‌خوانان در بعضی مجالس مسئولیت‌های سنگین‌تری برعهده دارند، مانند طفلان مسلم و نیز اسرای شام.
2-نوجوان‌خوان: شرایط سنی 15-9 سال مخصوص نوجوانانی است که نقش‌هایی مانند پسران حضرت زینب و دو پسر حر بن یزید ریاحی را عهده‌دار می‌شوند.
3-جوان‌خوان: این گروه از تعزیه‌خوانان بین 25-14 سال بوده و نقش‌هایی چون علی اکبر، قاسم و... را بر عهده می‌گیرند.
4-عاقله‌خوان: به تعزیه‌خوانانی اطلاق می‌شود که بین 40-25 سال باشند. معروف‌ترین شخصیت این دوره حضرت عباس (ع) است.
5-امام‌خوان: تعزیه‌خوانان در سنین پختگی به امام‌خوانی می‌رسند. سن امام‌خوان‌ها معمولاً از 40 تا 50 یا 60 سالگی می‌باشد که در صورت نیاز یا تمایل به کامله‌خوانی هم می‌رسند.
6-کامله‌خوان: این گروه، تعزیه‌خوانانی هستند که نقش‌هایی مانند حبیب ابن مظاهر و درواقع نقش پیرمردان را در مجالس تعزیه بر عهده می‌گیرند.
اشقیاخوان‌ها:
یا مخالف‌خوانان، به تعزیه‌خوانانی گفته می‌شود که نقش دشمنان و مخالفان امام، اهل بیت و پیامبران را دارند. مانند شمر، ابن‌سعد، خولی، ابوسفیان، مامون و... اشقیاخوانان را نیز می‌توان چنین دسته‌بندی کرد:
1-شمرخوان: کسانی‌که در تعزیه شبیه سرداران و جنگجویان سپاه مخالف می‌شوند را اصطلاحاً شمرخوان می‌گویند. مانند شمر، مرحب خبیری، عمروبن عبدود و... از میان اشقیاخوانان ورزیده‌ترین و کارآزموده‌ترین آنان را برای این نقش بر می‌گزینند. نمایاندن خشونت و بی‌رحمی همراه با رقت و احساس همدردی با امام در مواقع لزوم، ارائه‌ی حرکات و رفتار شایسته و مناسب، گفتگوهای گاه حماسی و گاه تند و سبکسرانه از ویژگی‌های شمرخوانان ورزیده است. شمرخوان‌ها اشعار را با آواز و تحریر نمی‌خوانند لذا تماشاگران به جنبه‌های ادبی اشعار و تلفظ درست کلام بیشتر توجه دارند. از این‌رو شمرخوانان می‌بایستی از سواد ادبی کافی برخوردار باشند. شمرخوانان به هنگام اظهار تأثر، به‌جای دست بر سر و صورت یا سینه زدن، معمولاً پای راست خود را بلند می‌کردند و دست راست را بر ران و زانو می‌زدند. گاهی هم برای نشان اندوه یا شرم، سر خود را به زیر می‌افکندند. همچنین برای وحشت و تعجب و یا تحسین انگشت به دندان می‌گزیدند.
2-تخت‌خوان: به نقش شاهان و خلفای جور و مخالفی چون معاویه، یزید، ابن‌زیاد، ابن‌سعد، فرعون و... تخت‌خوان می‌گویند. تخت‌خوان‌ها نیز همانند شمرخوان، اشعار را با فریاد و اشتلم و بدون آهنگ و آواز می‌خوانند.
3-مخالف‌خوانان دیگر: شبیه اشقیای دیگری چون عمروبن حجاج، خولی، سنان، حرمله، شبث‌بن ربعی و نظایر آنان را به‌طور کلی «مخالف‌خوان» نامیده‌اند. این گروه در تعزیه نقش‌هایی درجه دو دارند. مکالمات آنان کوتاه بوده و معمولاً بیش از چند بیت نمی‌خوانند.
4-عرب یا سپاه اشقیا: این دسته، شبیه سپاه مخالف هستند که تعزیه‌گردانان قدیم به آنان «عرب» گفته‌اند. عرب‌ها معمولاً در تعزیه شعر نمی‌خوانند و گفت و شنود ندارند. در برخی از مجالس تعزیه احتمال دارد که عرب‌خوان‌ها یک یا دو بیت را با انجام عملی دسته‌جمعی تکرار نمایند. مؤثرترین نقش این تعزیه‌خوانان در مجالس حماسی است.
نعش‌خوان‌ها:
این دسته از تعزیه‌خوانان فاقد هرگونه دیالوگ هستند و تنها با حضور فیزیکی در تعزیه به بهتر برگزار شدن آن یاری می‌کنند.
دیگر تعزیه‌خوانان:
اینان گروه‌هایی هستند که نقش‌های غیرمتعارف را بر عهده می‌گیرند. مثلاً برخی با پوشیدن پوست، نقش حیواناتی مانند شیر را برعهده می‌گیرند و با ریختن کاه بر سر و روی خود به فضاسازی تعزیه کمک می‌کنند. برخی دیگر نیز با پوشیدن لباسی خاص نقش زعفر جنی، حضرت جبرائیل و... را عهده‌دار می‌شوند.
اصطلاحات رایج در تعزیه:
شبیه‌گردانی: نمایش تعزیه
شبیه: بازیگر تعزیه
مقتل‌نویس: نویسنده نسخه و متن نمایش تعزیه
معین البکا: کارگردان تعزیه
ناظم البکا: دستیار کارگردان تعزیه
بانی: سرمایه‌گذار و تهیه‌کننده‌ی تعزیه
فرد: نسخه و متن نمایشنامه‌ی تعزیه
بچه‌خوان: کسی که به جای دو طفلان مسلم می‌خواند
زینب‌خوان: بازیگری که در نقش زینب بازی می‌کند
رجزخوانی: هنگامی که اولیا (خاندان پیامبر) و اشقیا (مخالفان پیامبر) در مقابل هم از افتخارات و اصل و نسب خود حرف می‌زنند.
اشتلم‌خوانی یا پهلوان‌خوانی: هنگامی‌که اشقیا با بیان غلو شده گفت‌وگوهایشان را بیان می‌کنند در حالی‌که اولیاء در یک دستگاه موسیقی گفت‌وگو را به آواز بیان می‌کنند که به آن تحریرکردن می‌گویند.
موالف‌خوان: شخصی که در نقش اولیاء بازی می‌کند.
دستگاه: هر تعزیه‌ی کامل را یک دستگاه یا مجلس گویند.
سمبولیسم رنگ در تعزیه:
نگاه به کارآیی رنگ‌ها در تعزیه از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. همین رنگ‌ها هستند که در صحنه در مقابل دیدگان تماشاگر نمود پیدا کرده که غالباً در قالب لباس ظهور می‌یابند تا آنجا که نگاه هر تازه‌واردی را بلافاصله به‌سوی صحنه می‌کشاند. اینجاست که تماشاگر تشخیص می‌دهد شخصیت کیست و حتی نمایش در چه مرحله‌ای قرار دارد.
در زیر به برخی از این رنگ‌ها اشاره می‌شود:
رنگ سبز: برای امام حسین(به نشانه‌ی مسموم شدن آن حضرت با سوده یا الماس و زهر سبز رنگ)همچنین پر احضر (به معنی سبز)زینت‌بخش مغفر حسینیان و پر ابلق است. شاخه‌ای درخت با برگ‌های سبز رنگ که به عنوان سمبولیسم نماد نخلستان قرار می‌گیرد. در شبیه‌خوانی موافق‌خوان‌ها با لباس‌های معمولی در جمع ظاهر می‌گردند و فقط سربند سبز بر پیشانی می‌بندند یعنی شبیه اولیاء می‌خوانند.
|
مخالف‌خوانان، به تعزیه‌خوانانی گفته می‌شود که نقش دشمنان و مخالفان امام، اهل بیت و پیامبران را دارند. مانند شمر، ابن‌سعد، خولی، ابوسفیان، مامون و... |
رنگ قرمز(سرخ): صوف سرخ (به علامت خون و این که سر امام حسین (ع) از قفا به دست شمر بریده می‌شود و خونش به آبیاری درخت معرفت و ایثار جاری می‌گردد.) گاهی جوانان هاشمی علاوه بر شال سبز بر کمر، پیشانی بند سرخ که نشان سربازی است برسر می‌بندند و نهضت سرخ حسینی را نمایش می‌دهند. پر سرخ پُررنگ مایل به سیاه برای کلاه‌خود و همچنین چکمه‌های شمر ذی‌الجوشن نشانه سقاوت اوست. همچنین قرمز برای لباس و پر کلاه‌خود حضرت ابوالفضل العباس(ع) به کار می‌رود و آمادگی ایشان را برای جنگ با بنی‌امیه نشان می‌دهد.
رنگ سفید: سفید برای اهل توبه و برای حر به کار می‌رود. ذوالجناح (اسب امام حسین(ع))
رنگ سیاه: اسب اشقیا را سیاه و ابلق نشان می‌دادند. در نسخ تعزیه اشقیا(سیاه نامه)اند و نامه‌ی اعمال‌شان تیره و تار است و دل‌هایشان سیاه و روی‌شان سیه‌تر.
رنگ زرد: برای اهل وسوسه مانند نقاب زرد برای حر که نشانه تردید اوست بکار می‌رود.■
__________________________________________
منابع:
تعزیه وتعزیه خوانی،تالیف: عنایت الله شهیدی
مجموعه مقالات روز دهم،گردآورنده:محمدرضا سنگری
ویکی پدیا
کمک نیاز دارید؟ 
چت از طریق واتساپ