تحلیل تاریخی پیدایش شعر موج ناب

چاپ ایمیل تاریخ انتشار:

 

تحلیل تاریخی پیدایش شعر موج ناب و بررسی زمینه های ادبی فرهنگی و اجتماعی آن

 

   «تمامی الفاظ جهان را در اختیار داشتیم وآن نگفتیم که به کارآید» شاملو

 شعر موج ناب ابزار تفکر شعرناب:

اولین خاستگاه موج ناب،مسجدسلیمان اولین شهر نفتی خاورمیانه است؛ این جریان نشات گرفته از مسائل اجتماعی - سیاسی دهه ی پنجاه و آرمان های وعده داده شده است؛موج ناب بنا به ضرورت پدید آمد آن هم به عنوان یک مرام و مسلک توسط نسلی که در گیرودار آرمان های سیاسی بودند؛موج ناب محصول تفکر نابی ها نبود؛ بلکه ابزار فکر آنها بود تا نشانه های عینی آن در ساختاری منعکس و موجودیت پیدا کند...پس برآمدند، از دل این جریان نسخه ای بیرون بکشندکه با اندیشه و تفکر آنها هماهنگ و سازگار باشد و تحت تاثیر آموزه های تئوریک مشغول تکثیر زبان و مشق های ذهنی هم شدند. آن چنان که هر کدام در سایه دیگری لقب ناب گرفت. بعد از انقلاب دوباره به خاطر گریز از همان آرمان ها آن خط فکری را دنبال نکردند و نوعی انحطاط ذهنی پیش آمد و با رهاکردن ذهنیت قبلی منفعلانه عمل کردند؛گویی فرایند شاعری اشان در همان زمان متوقف شد... البته در همان دوران شاعرانی به طور جدی شعر می گفتند که تا مغز استخوان آرمانگرا بودند و به لحاظ لفظ و معنی توانستند روح بسیاری را به اعتراض وادارند.گرچه ذهنیاتی را از هم اقتباس کردند و به مشترکاتی هم رسیدند و زبان همدیگر را تقلید کردند؛ ولی دیری نپایدکه در رویکردی به تفاوت و مشابهات های هم پی بردند.

 

  • انگاره های زبان شناختی شعر ناب:

طبق انگاره های زبان شناختی شعرموج ناب ژن جهش یافته ی شعر اقلیمی جنوب است؛که برایند تغییرات آن در ساختار سیاسی اجتماعی اقتصادی مشهود است؛نوسانات ساختاری از لحاظ انگاره های زبانی، اقلیم گرایی، لحن عاطفی، نوستاژیک آیینی، آشنا زدایی، حس آمیزی،تصویرگرایی سوررئالیستی ، هنجار گریزی در نحو زبانی از ارکان و پایه های اساسی این نوع ژانر است. نگاه پرسپکتیوی که از لحاظ بصری جذابیت دارد؛شاعران به چینش کلمات توجه بیشتری داشتند،بسامد کلمات بومی صبح،کوه،گور،اسب،مادیان،بلوط،سایه،یال،علف،ایل،بهار،شیهه،گل،سپید...بالا می باشد.

در ابتدای کشف زبان با خطابه های فلسفی، بندهای رمزگونه و نمادین کلمات آرکاییک را در تنه شعر می کاشتند.در دهه ی چهل و پنجاه تشخص به زبان و وصف احساس و باور درونی رکن اساسی شعر بود.این متفاوت نویسان با دریافت های شهودی عینیت را از پروسه ذهنیت عبور می دادند.

 

  • پارادوکس بین موج ناب و شعر ناب:

عامل زیادی دست به دست هم دادند تا کارهای تنی چند از شاعران جنوب که ذهنیت بومی-مدرن داشتند؛ به موج ناب تعبیر شود آن هم زمانی که موج ها حرف می زدند:

  • نخست وجود حمیدکریمپور در مجله تماشا
  • دوم منوچهر آتشی به عنوان خط دهنده ی فکری که البته این جریان خیلی فتواگونه نامگذاری شد.
  • سوم افت و خیزهایی اجتماعی و سیاسی دهه ی پنجاه
  • چهارم حشر و نشر در یک جغرافیا مشترک و استفاده خلاقانه از فرهنگ و زبان بختیاری
  • پنجم خودانگیختگی و شیفتگی نسبت به امری آمرانه!

البته شعر موج ناب با حداقل معیار و مولفه ها و با یکی دوشعر از هر شاعری نام گذاری شد. پیرامون موج ناب مباحث گوناگونی ارائه شده که گاهی باهم در تعارض اند.گرچه بیشترین عامل شکل گیری و تکوین موج ناب دستاوردهای آرمانی بود؛ البته با یک سری بدیهیات زمانی که احتیاج به توضیح دارد،هرمز علیپور این جریان را نوعی شوریدگی ناخودآگاه گفته(.....اگر منوچهر آتشی نام شعر موج ناب را نمی گذاشت ما جرات نداشتیم به عنوان حرکتی از آن نام ببریم)

با این اوصاف بعید نیست ذهنیات نابی ها واجد نحله ی شعری نبود، بلکه دنباله رو جریان و جنبشی در راستای تکوین و شکل دهنده آن بود...آن چنان که در بدو شکل گیری از سوی منتقدان بیشتر نقد اعتقادی شدند تا انتقادی... و به جای آنالیز کردن اثر به تحلیل صاحب اثر می پرداختند که نقد به نوعی تسویه حساب شخصی بود. گرچه در یک موقعیت فرهنگی مشترک قرار گرفتنداما نتوانستند همراه دنیای آرمانی در زبان شعر تغییر ایجاد کنند و هر کدام به راهی رفتند به طوری که به جز طرح یک سری تئوری ها، موجی باقی نماند! این شاعران چیری کشف نکردند با چاپ چند کتاب از این جریان فکری یا تفکر تاریخی در سایه موج ناب مخفی شدند. دل چه پیر شود چه بمیرد(حمید کریمپور) بر سینه سنگ ها بر سنگ ها نام ها(یارمحمد اسدپور)،نرگس فردا(هرمز علیپور) سید علی صالحی و سیروس رادمنش با شعرهای پراکنده در مطبوعات آن سال ها راهیان موج ناب لقب گرفتند...از دهه ی شصت تا کنون نابی ها جریان های ادبی مختلفی را تجربه کردند.شاید دوباره دنبال حامی بودند که ذهنیت آنها را مانور دهد یا دلزده از جریان های قبلی؛ به فردیت ذهنی فکر کردند!

  • «شعر موج ناب» و «شعر دیگر»:

در دوره ای«شعر موج ناب» و «شعر دیگر» داغ ترین بحث روز بود؛هر چند شاعران «شعر دیگر» گوشه گیر و آرام؛ موج نابی ها پر حرف و جنجالی اند. از نظر مولفه ها و موتیف ها «شعر دیگر»و «شعر موج ناب» نسبت نزدیکی با هم دارند...با زبان شعری مدرن که در لحن یکی هستند وذهنیت نوستالژی مشترک بین آنها ایجاد همگرایی می کرد. اما از لحاظ وجه تاریخی و اجتماعی شاعران «شعر دیگر» مدرن تر از موج ناب بودند...البته عدم تمایز بین این دو جریان گاه باعث بدفهمی هایی شد،عده ای از منتقدان موج ناب را متاثر از « شعر دیگر» نمی دانند بلکه آن را جریان دیگری دانسته اند.بنا بود موج ناب در«شعر دیگر» معرفی کنند که نشد؛بعدها سعی شد«شعر دیگر» در«شعر حجم» حل شود؛باز هم با مخالفت بعضی شاعران «شعر دیگر» عملی نشد... شکی نیست به زور شمشیر هم نتوانستند «شعر دیگر» را شرح و بسطی دیگردهند و موج ناب را به «برادر خواندگی» قبول کنند؛ زیرا زمانی شاعران «شعر دیگر» الگوی ذهنی موج ناب بودند! و یا به زبان دیگر همه ی آن موج ها ریشه در «شعر دیگر» داشت؛پس برداشت های مختلفی بین منتقدان بوجود آمد. موج ناب ها بعد از انقلاب سکوت کردند و منتقدان بیشتر با نگاه منفی به آن نگریستند، زیرا در دل بحران های دهه ی پنجاه آنها در پی ایجاد نظام نوینی بودند... پس بر اساس شرایط تاریخی و آرمانی تحلیل و تفسیرهایی صورت گرفت؛ تا خواننده برداشت های خود را از اثر داشته باشد.ایجاز،ایهام ،ابهام و بازآفرینی های حماسه و اسطوره و تغزل و باز معناهای طبیعت گرایی باعث رشد زبانی این موج شد ... درسته که هر کدام قرائت خاص خود را داشت ولی در زمینه ی نگره های شعری نظرات متفاوتی ارائه گشت و در پناه ادبیات مرام های عقیدتی به صحنه ی جدال تبدیل شد، که گفتمان غالب مصاحبه ها برای ورود به چالش ادبی بود.

 

  • وجه افتراق و اشتراک زبانی « موج ناب» و «شعر دیگر»:

 

در سفر پیدایش باب 11 آیه 3 تا 7 آمده است که قوم بنی آدم گفتند؛بیایید برجی بنا کنیم تا سر بر آسمان بساید و گاه قادر شویم به ساحت ربوبی سر بر افرازیم،خداوند در پاسخ این ترفند گفت نازل شویم و زبان این قوم آشفته گردانیم تا سخن یکدیگر بشنوند اما نفهمند... همچنان که کارگروهی موج نابی ها اوایل زیبا بود، ولی بعد از جوانمرگ شدگی و افول و گسست به تعطیلات تاریخی رفت؛ اعتقاد به فردگرایی و مالکیت شعر تحریفی در اعتقادها بوجود آورد؛ زیرا از محورهای اساسی مدرنیته فردگرایی بود.البته موج ناب ها تحت تاثیر اندیشه ی«شعر دیگر» بودند؛پس آنها فقط در نام ها متفاوت گشتند، شعر ناب یک حرکت تاثیر گذار و تحسین برانگیز بود؛ اما در زمان ساختاری شناور، متافیزیک زبانی شاعران ناب تغییر کرد و به قالب های دیگر پرداختند:

  • سید علی صالحی با همان ماهیت خطی و روایی؛ زبان شعری دهه ی هشتاد ایشان تفاوت چندانی با دهه ی شصت ندارد.
  • هرمز علیپور با روحیه تجربه گرایی بارزکه       بیشتر جریان های شعری را تجربه کرده است.
  • یارمحمد اسدپور با مصاحبه های پرمرثیه، بازتاب دهنده اصلی شعر موج ناب...درشعرهای جدیدش تصاویرناامید کننده ای از جهان و مافیه دارد.
  • سیروس رادمنش و فخامت زبانش؛ با تصاویر انتزاعی ساختاری مبتنی بر زبان دیالکتیکی فراتر از ناب بوجود آورد.آنچنان که       شعر ش در جرگه ی «شعر دیگر»قرار می گیرد.
  • حمیدکریمپور که شعر موج ناب مدیون تلاش های بی شائبه ایشان در تکوین و شکل گیری است.

وجه اشتراک و افتراق مولفه ها نشان می دهد که سخن گفتن ازشعر موج ناب بدون «شعر دیگر» غیرممکن است؛شاعران شعر موج ناب به عللی رغبت نداشتند در جرگه ی «شعردیگر»قرار بگیرند...هوشنگ چالنگی،مجید فروتن،بیژن الهی،فیروزه میزانی،فرامرزسلیمانی،بهرام اردبیلی،پرویزاسلامپور،محمدشجاعی،محمد مهدی مصلحی...با شعرهای مضمون گرا که از یک آبشخور سیراب می شدند. «شعر دیگر» قدمی فراتر از شعر موج ناب طی کرد.با خوانش «زنگوله تنبل» چالنگی و «صدای دیگر»فروتن و بعضی شعرهای کتاب(شعر به دقیقه اکنون)فیروزه میزانی و محیط... می توان به دوره ی خلاقیت ادبی شاعران «شعر دیگر» در مطبوعات آن زمان پی برد.گرچه زبان شعر موج ناب و شعر دیگر زبان کشف و شهود است ولی بین حامیان هر دو طیف تضاد های فرمی و زبانی بود؛ زبان شعری بین موج ناب و «شعر دیگر» نسبت دیرینه بود ؛زیرا این زبان از آستین مشترک گروهی بیرون زد و ریشه در شناختی آگاهانه داشت... ولی متفاوت بودن آنها از منظر تصویر های ذهنی ؛ حس آمیزی ؛ ترکیب های ذهنی پیچیده و اندیشیدن در موقعیت خاص بود.شعری که قرار دادهای ذهنی آن دوره را به هم ریخت. نابی ها هنوز هم به نقش ارجاعی زبان توجه دارند که نشان از هویت مضطرب و معلق دارد؛ اگر محتوا را خواننده می آفریند که چنین است ؛ وسوسه جریان های شعری باعث شد که موج نابی ها تصمیم به رفتن از این جریان بگیرند، نقطه عزیمت آغاز شد و نه این که مدرن تر شدند بلکه باعث شد عده ای ذهنیات هم را غرغره کنند،گرچه با رفتن به راه دیگر سعی کردند شاخ غول دیگری را بشکنند.از وجوه بارز شعر موج ناب هاکه هنوز هم جریانهای ادبی را تجربه می کنند؛ ولی بانیان این جریان برای حذب و جلب مخاطب؛ذهنیت خود را به ورطه ی کشاندند... گویا ساختارشکنان این جریان هنوز هم می خواهند بر شعر حکومت کنند!

  • چیستی ها و بایستگی های شعر موج ناب:

شعر موج ناب از منظر روان شناختی(ناخودآگاه) ،جامعه شناختی(سیاسی و اجتماعی) و زیبا شناختی(ساختار تاویلی) فضای تاویلی را بسط می دهد. البته زبان فرهنگی این جریان را نمی توان انکار کرد.شعر موج ناب دارای بن مایه و شایستگی های اقتدارگرایانه است که زبان در آن حرف اول را می زند . آنچنان که زبان ارجاعی باعث شده هر دالی دوسه اندیشه را بیان کند. زبانی که در خدمت معنا ست وخواننده با خوانش این زبان از« معنای پنهان متن» لذت می برد؛ناگفته نماند نامگذاری شعر موج ناب به ترکیب زبان آنها داده شد... زبانی که می اندیشد؛ حرکتی متفاوت و زبان چند پهلو با معنازایی مفاهیم درونی و پیچیده ذهنی، دلالت های معنایی، حس زیبا شناسی ،لحن ، احساس و سبک و درون مایه منحصر به همان دوره است.شعر موج ناب با نگرشی زیباشناسی به هستی و جهان و ماهیت انسان؛ تا حدی باعث اقتدار زبان شد؛ اما در حوزه ی مباحث تئوریک برای بومی شدگی و جهانی اندیشی تنوانستند فضایی را باز کنند. تغییر در شکل نوشتار باعث بروز جریان های ساختار شکنی و افول و گسست شد که امروز فقط یک جاپا از آن مانده است.آنها ذهن خود را محبوس کردند و به زبان نامتعارف و ایستا رسیدند. بعد از فروپاشی موج ناب توسط مدعیان آنها ضد فرم عمل کردند...در این نوع شعر زبان اهمیت بیشتری دارد با چاپ کتاب هایی با تجربه های شعری دیگر به تخریب زبان پرداختند و علیه زبان بلند شدند... اگر بپذیریم که ادبیات محصول دوره است پس لب و اساس خوانش شعر موج ناب کشف زبانی است؛زبانی که بستر موج و جریان ها را تثبیت کند و قابلیت تکثر معنایی داشته باشد؛ .پیچیدگی های زبانی با استفاده از تشبیه ،استعاره، ایجاز ... که در این جریان زبان حکم یک اتفاق را دارد. زبانی که با رویکردی هستی گرایانه؛تلفیق حماسه، غنا و اسطوره به صورت بندهای مجازی در محورهای استعاره،مجاز و کنایه شکل گرفته است. فرایند شکل گیری که از نظر ظرفیت و پیچیدگی و تعقید لفظی از قدرت تاویل بالایی برخوردار است. با بسامد مشترک، ایجاز، ایماژ و انرژی نهفته دربعضی کلمات و ترکیبات ... نابی ها فضا ، زمان ، لحن را با هم ترکیب کردند. آیا در شعر موج ناب محتوا در فرم تجلی یافت یا فرم در محتوا؟ یا فرم و محتوا به هم آمیختند تا لذت متن بیرون آید!

  • آسیب شناسی شعر موج ناب:

موج ناب دیدگاهی تراژیک بود... آنهایی که فرصت سر برآوردن پیدا کردند،هیچگاه در پی نوشتار گزاره های تئوری و مولفه ها برنیامدند وبا عکس العمل های ضد نقیضی روبرو شدند. چرا این عده نتوانستند در بدنه ادبیات نفوذ کنند؟برای ملموس کردن دامنه ی این تعریف باید گفت؛ طرح کلی موج ناب را حمید کریمپور ریخت و طبق این اجازه ی تاریخی آنها با مصاحبه های گوناگون توانستند خود را به ثبت رسانند اما مبانی تئوریک آن را مطرح نکردند و نتوانستند بیش از 35 سال در راستای ذهنیات خود بیانیه ای صادر کنند،گویی اسباب بیان برای نوشتار بیانیه نداشتند؛ قبل از بررسی عوامل این ناتوانی گریزی به بیانیه و مانیفست های آن دوره خواهم زد. شاعران این جریان در خلاقیت و نبوغ هم ارز و یکسان نیستند ولی موقعیت شعر را در جامعه آن روز نشان می دهند اما از نظر المان و مولفه ها با هم نسبت نزدیکی دارند؛از شعرهای قابل تامل«شعر دیگر» و « شعر موج ناب» و «شعر حجم» نمی توان چشم پوشید؛ شعر موج ناب در تقابل با ساختار «شعر دیگر» شکل گرفت ولی طبق گزاره های تئوری اختلاف فازی با شعر حجم دارد. تنوع و گستردگی جریان های شعری باعث شد شاعرانی با اندیشه ی سترگ شعر سرودند و همان دوره هم مورد ستایش قرار گرفتند...آنهم به قصد ابداع زبان که بدون اغراق خواننده گاه دچار سحرزدگی می شود، آن چنان که شعرشان جدی تر ازخود آنها سربرآورد.

با همه ی اشتراکاتی که در زبان و بیان داشتند.در ابتدا این اندیشه ی زیبا شناسانه رنگ چالش به خود گرفت؛ شعری که در تئوری های هرمنوتیک خوب پیش رفت،شرح و بسط سخنرانی ها رساله ای معتبر بیرون ندادند تا سندی شود بر شعر موج ناب ...روند حرکت موج ناب به نوعی «تزریق اندیشه» بود. غیرمنتظرگی انقلاب سبب آسیب ذهنی و زبانی نابی ها شد، تا امروز هم منتقدان مخالف و موافق این جریان در صدد تغییربرآیند برآمده اند نه کشف ؛متاسفانه متوجه این پارادوکس ها نشدند و استعدادهای بسیاری در نظام ذهنی نابی هاگم شد.آنها در پی متفاوت بودن برآمدند.اواخر دهه ی پنجاه خبردار شدند که فانوسی مشترکی در دست دارند؛کسانی که قرار بود بومی باشند و جهانی شوند؛ یکی از بزرگترین انتقادها که به ناب ها وارد است تاکید بیش از حد رسمیت بخشی به رویکرد موج ناب بود،به طوری که هنوز اختلاف بر سر «کی بود؟کی نبود؟»هست.

مدعیان این جریان با گفتن مکرر« ما فقط ما بودیم» خواستند موج را انحصاری کنند و از این خود انگیختگی هدفی جز بزرگنمایی موضوع نداشتند. با تاکید تیترهایی نظیر ما پنج نفر بودیم... ما شاعران شعر موج ناب بودیم... ما فقط ما بودیم... سعی کردند بعضی ها را در روایت های خود حذف کنند؛ بی توجه به تحلیل های مخالف و موافق شاید در برابر یک امر آمرانه یا یک انتخاب قرار گرفته بودند.

توانمندی های فردی و گروهی در تکوین این ژانر تاثیر بسزایی داشت اما موج ناب با یکی دوشعر از هر شاعری شکل گرفت! شاید استقبال شتاب زده ای در برابر موج نو بود؛ یک نحله شعری که بازتابی از تلفیق های آرمانگرایانه بود؛ آن دوره ای که جامعه به سمت حرکت های آرمانی پیش می رفت؛ به طرح تئوریک نپرداختند...تشخص تازه ای به فرم و محتوا دادند.آن نوزایی اول در حوزه ی اندیشه و سیاست اتفاق افتاد که در مراحل بعد وارد ادبیات شد؛در این سال های بعد از خاموشی؛ مدعیان در طول سه دهه مانیفستی ارائه ندادند تا حداقل ناب پرست ها از تردید و شبهات رها شوند!

 

نوشتن دیدگاه

تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید

جلسات ادبی تفریحی

jalasat adabi tafrihi

اطلاعات بیشتر

مراسم روز جهانی داستان با حضور استاد شفیعی کدکنی، استاد باطنی و استاد جمال میرصادقی
جلسات ادبی تفریحی کانون فرهنگی چوک
روز جهانی داستان و تقدیر از قبادآذرآیین سال 1394
روز جهانی داستان و تقدیر از فریبا وفی سال 1395
یازدهمین جشن سال چوک و تقدیر از علی دهباشی شهریور 1395

جلسات کارگاهی آزاد

jalasat kargahi azad

اطلاعات بیشتر

تماس با ما    09352156692