در تهران که قدم می‌زنیم تصورش هم برایمان سخت است که بدانیم در میان این همه دود و ماشین و سر و صدا و تحرک، بهشتی آرام و زیبا، درست درقلب این شهرِ پر سر و صدا وجود دارد.
مجموعۀ گلستان گنجینه‌ای تاریخی و ارزشمند است که در سال ۱۳۳۴ به عنوان آثار ملی و در سال ۱۳۹۴ در فهرست یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت شد
در این مجموعه که شامل چند تالار و باغ بسیار زیبا و پر طراوت است می‌توانیم علاوه بر تلفیق معماری اصلی ایرانی و اروپایی هوای تاریخ و هنر را نفس بکشیم.
در ابتدای ورود، آبنما و محیط سبز و پرطراوت با درختان کهنسال و صدای پرندگان، به یک‌باره ما را از التهاب شهر و زندگی شهری جدا می‌کند و به یک آرامش خلسه‌گونه می‌رساند.
کاخ گلستان به مساحت ۴۹۵۰/۰۲ متر مربع و حائل در منطقه‌ای به مساحت ۲۶۲۰۰۰ متر مربع تصویر زیبایی از فرهنگ و هنر معماری و زیبایی شناختی بصری و لطافت طبع عرفان شرقی را جلوه‌گر می‌کند.
در کاخ گلستان ردپای پادشاهان زیادی باقی مانده که در این باغ قدم زده‌اند و در تالارها تصمیم‌ها گرفته‌اند و سرنوشت‌ها تعیین کرده‌اند و سرنوشت‌هایشان تغییر کرده. گویی زیر سقف این تالارها هنوز هم روح پادشاهان و خدمه و نزدیکانشان مارا نظاره‌گر است.
درگذشته این امکان برای مردم عادی وجود نداشت که بتوانند به حریم سلطنتی وارد شوند اما امروزه سپری‌کردن زمان در یک محیط کاملاً سلطنتی و تاریخی، تغییرات زیادی در نگرش ما به زندگی ایجاد می‌کند و ناخودآگاه آن همه جلوۀ بصری روح را به آرامش می‌رساند و انسان را به تفکر وامی‌دارد.
یکی از جلوه‌های بصری این مجموعه کاشی‌کاری‌ها، گچکاری‌ها و آینه‌کاری‌های بسیار پرشکوه به سبک اصیل ایرانی است.
در کاشی‌کاری‌ها با استفاده از رنگ‌های آبی، لاجوردی، زرد و قرمز فضایی پرنشاط ایجاد شده و آن‌همه آینه‌کاری‌ها و گچبری‌های کلاسیک، جلوه‌ای باشکوه ایجاد کرده‌اند.
قدمت این بنا به حدود ۴۴۰ سال قبل و دوران حکومت محمدخان قاجار می‌رسد. در تمام این سالها پادشاهانی همچون محمدخان، فتحعلی‌شاه، ناصرالدین‌شاه و مضفرالدین‌شاه در این کاخ سکونت داشته‌اند.
بیش از چهار قرن دیوارهای این کاخ شاهد وقایع تاریخی ایران بوده‌است و رازها در خود پنهان کرده‌اند.
در این مجموعه بخش‌های مختلفی مانند شمس‌العماره، ایوان و تخت مرمر، خلوت کریمخانی، تالار اصلی که شامل تالار سلام یا تالار موزه، تالار آینه، تالار عاج و تالار ظروف است؛ همچنین تالار دیگری به نام تالار برلیان و عمارت بادگیر که شامل حوضخانه و عکاسخانه، نگارخانه، موزۀ مردم شناسی و تالار الماس از دیگر بخش‌های این مجموعۀ تاریخی فرهنگی می‌باشد.
قدیمی‌ترین بنا در این مجموعه خلوت کریمخانی است که ساخت آن حدود ۴۴۰ سال قبل در دوران حکومت آقامحمدخان آغاز شد و در سال 1216 هجری شمسی، در دوره فتحعلی‌شاه قاجار به پایان رسید؛ اما تاریخچه آن به زمان شاه‌عباس صفوی و سال 988 هجری قمری که اوج شکوفایی هنر معماری ایران است برمی‌گردد.
در آن زمان مساحتی حدود چهار هکتار یا کمی بیشتر داشت. در این دورۀ پر اهمیت تاریخی آقا محمدخان قاجار پس از اینکه در سال 1210 بر لطفعلی‌خان‌زند غلبه کرد، تاجگذاری خود را در این مکان انجام داد و استان تهران را به عنوان پایتخت انتخاب کرد.
آقا محمدخان مؤسس سلسله قاجاریه، در سال ۱۲۰۶ هجری قمری بقایای جسد کریمخان زند را از دل خاک شیراز بیرون آورد و به تهران منتقل کرد. او این استخوان‌ها را زیر پله‌های خلوت کریمخانی به خاک سپرد. اینجا در آن زمان محل عبور و مرور روزانه شاه بود و او با لگدکوب کردن این مکان احساس خرسندی می‌کرد!
بعدها بقایای پیکر کریمخان توسط پهلوی اول دوباره به شیراز منتقل شد. به خاطر این وقایع تاریخی ارگ سلطنتی گلستان در تاریخ‌نگاری سیاسی و فرهنگی و تاریخ هنر و معماری بسیار مورد اهمیت قرار گرفت.
معمولاً ارگ، قلعه‌ای کوچک است که میان قلعه‌ای بزرگتر جای دارد.
در واقع زمینۀ شکل‌گیری این ارگ از زمان سلطنت شاه تهماسب یکم در سال ۹۶۱ قمری با ساخت حصاری برای
تهران فراهم شد و در آثار دلاواله از آن نام برده شده‌است.
به مرور زمان در هر دورۀ تاریخی این ارگ توسط پادشاهان دیگر گسترش یافت تا به ساختاری رسید که هم‌اکنون در دسترس ما است.
بیشترین تغییرات در زمان ناصرالدین‌شاه انجام شد که اولین پادشاهی بود که به غرب سفر کرد و تحت تأثیر معماری و هنر غرب تغییراتی ماندگار در ارگ سلطنتی از خود باقی گذاشت.
ناصرالدین شاه قاجار در ۲۲ شهریور ۱۲۲۷ در همین کاخ تاجگذاری کرد. او تا ۱۲ اردیبهشت ۱۲۷۵ حکومت کرد.
شمس‌العماره که یکی از زیباترین عمارت‌های این مجموعه می‌باشد توسط ناصرالدین‌شاه به تأثیرپذیری از آسمان‌خراش‌های اروپا ساخته شد. هدف ناصرالدین‌شاه از ساختن این عمارت ضمن ایجاد نمادی برای تهران به وجود آوردن چشم‌اندازی مشرف به تهران بود که در وقت فراغت بتواند با سوگلی‌هایش از تماشای این منظره به آسایش و آرامش روان برسد.
شمس‌العماره در سال ۱۲۸۴ در پنج طبقه و با ارتفاع ۳۵ متر ساخته شد و برای اولین‌بار در ایران از فلز در معماری استفاده شد که تحول بزرگی در صنعت معماری ایران ایجاد کرد. برای زیبا سازی این ساختمان از ترکیب طلا و سنگ استفاده شده و سبک معماری آن تلفیقی از معماری اصیل ایرانی و اروپایی می‌باشد.
کاخ گلستان در طول تاریخ شاهد تاجگذاری‌های زیادی بوده. تاجگذاری پهلوی اول در ۴ اردیبهشت ۱۳۰۵ خورشیدی و پهلوی دوم در ۴ آبان ۱۳۴۶ خورشیدی در همین مجموعه صورت گرفت. آن‌ها هم تغییراتی را در ارگ سلطنتی به وجود آوردند.
از دیگر آثار دیدنی این مجموعه ایوان و تخت مرمر است که طراحی آن را میرزابابای شیرازی نقاش باشی انجام داد و سرپرستی حجاری نیز بر عهده استاد محمدابراهیم اصفهانی بود.
تخت مرمر به گونه‌ای طراحی شده که گویی تداعی کننده تخت حضرت سلیمان است که بر روی دوش دیوان و پریان قرار داشت. این اثر از چهار طرف بر دوش مجسمۀ ۳ دیو و ۶ فرشته یا انسان قرار گرفته و از کف ایوان حدود یک متر ارتفاع دارد. اژدها و دو شیر نیز از دیگر حجاری‌های این تخت هستند و ابیاتی از ملک الشعراء در مدح فتحعلی‌شاه و وصف تخت مرمر نیز بر روی آن به چشم می‌خورد.
تالار اصلی کاخ از بخش‌های مختلفی تشکیل شده.
- تالار سلام یا تالار موزه
تالار سلام از سمت جنوب با ۹ پنجره به باغ گلستان مشرف است و با مساحتی حدود ۱۰۰۰ مترمربع به عنوان بزرگترین تالار مجموعه کاخ‌های گلستان شناخته می‌شود. از این تالار برای مراسم تاجگذاری و مراسم رسمی استفاده می‌شد به همین دلیل به تالار سلام شهرت یافت.
- تالار آینه
ضلع جنوبی این تالار رو به باغ گلستان است و دارای سه ارسی بزرگ قوسی شکل به سمت باغ و دو در و یک پنجره قوسی بزرگ در سمت عمارت است. در این تالار آینه‌کاری بسیار زیبایی انجام شده‌است.
معماری و طراحی این بنا را ابوالحسن معمارباشی معروف به صنیع‌الملک انجام داده‌است و مباشرت بنایی آن نیز با میرزا یحیی‌خان معتمدالملک وزیر بنایی بوده‌است.
- تالار عاج
در این تالار در زمان ناصرالدین شاه، هدایای پادشاهان دولت‌های خارجی نگهداری می‌شد و در زمان پهلوی محل پذیرایی و برپایی مهمانی‌های رسمی دربار بود؛ از این رو در دکوراسیون داخلی آن تغییرات عمده‌ای انجام شده‌است. برخی این تالار را تالار عاج و برخی دیگر به نام تالار آج تعبیر می‌نمایند.
در تالار فعلی، دو عاج بزرگ فیل قرار داده شده‌است که می‌تواند توجیهی بر نام تالار عاج باشد. اما به تعبیر برخی دیگر، این تالار در گذشته محل پذیرایی و صرف غذا بوده و برخی نام درست این عمارت را «تالار آج» می‌دانند و دلیل آن را به این صورت بیان می‌کنند که نام دیگر آن «سفره خانه» است، دلیل دیگر اینکه آج در ترکی به معنای گرسنه است، سوم اینکه در هیچ جای ساخت این تالار، عاج به کار نرفته است و در پایان، کارلا سرنا در سفرنامه خود (سفرنامه مادام کارلا سرنا) از این عمارت به صورت تالار گرسنه‌ها یاد کرده‌است.
- تالار ظروف
این تالار بر روی تالار دیگری به نام نارنجستان ساخته شد و در آن ظروف ارزشمندی که توسط افرادی مانند نیکلای اول، ملکه ویکتوریا که سرویس جواهر نشانی هدیه کرده‌است یا الکساندر سوم که سرویسی از سنگ گرانبهای مالاشیت اهدا کرده است؛ مشاهده می‌شود.
- تالار برلیان
این تالار هم بر روی بقایای تالار دیگری به نام تالار بلور توسط ناصرالدین‌شاه ساخته شد. ناصرالدین‌شاه قسمت‌های مختلفی از کاخ را که به علت قدمت نیمه‌تخریب یا فرسوده شده‌بود تخریب کرد و دوباره ساخت.
گویا نامگذاری تالار بلور به‌علت داشتن آینه‌کاری‌های فراوان یا به خاطر نصب حوض بلور هشت ضلعی و چلچراغ‌هایی که امپراتور روسیه، الکساندر اول برای فتحعلی شاه فرستاده بود، صورت گرفته.
تا آنجا که اطلاع داریم این تالار مسلماً تا سال ۱۳۰۰ هجری قمری پابرجا بوده زیرا اعتمادالسلطنه در نوشته‌های خود چندین بار از این تالار در آن تاریخ نام‌برده است.
- عمارت بادگیر
این تالار بین سال‌های ۱۲۲۰ و ۱۲۶۰ به دستور فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شد. مظفرالدین‌شاه قاجار در «عمارت بادگیر» تاجگذاری کرد.
نام این بنا برگرفته از بادگیر بلند این ساختمان است. این عمارت به‌طور کامل به دستور ناصرالدین‌شاه بازسازی شد. پلان تالار اصلی این عمارت به صورت صلیبی بوده و با ارسی بسیار وسیع و زیبا به همراه تزئینات آینه‌کاری و گچبری آراسته شده‌است. برج‌های بادگیر تنها بادگیرهای تزئین شده با معرق در ایران می‌باشند.
زیر عمارت بادگیر یک اتاق تابستانی بزرگ قرار داشت که با جریان باد چهار برج بادگیر و با کمک حوضخانۀ میانی که آب قنات شاهی در آن جاری بود، خنک می‌شد. در حال حاضر، جریان آب به علت احداث مترو قطع گردیده‌است و از بادگیرها به صورت قبلی استفاده نمی‌شود.
جلسات هیئت وزرا غالباً در عمارت بادگیر تشکیل می‌شد و صاحب منصبانی که در شمس‌العماره مجوز ورود داشتند در این عمارت هم می‌توانستند حضور یابند.
قسمت دیگر عمارت بادگیر عکاسخانه است که در نوع خود دومین مجموعه بعد از مجموعه سلطنتی انگلستان می‌باشد. ناصرالدین‌شاه به هنر عکاسی علاقه فراوان داشته و نمونه‌هایی از هنر عکاسی او به همراه عکس‌هایی که دست خطش روی آن‌ها وجود دارد در موزه عکاسخانه به نمایش گذاشته شده است.
- نگارخانه
نگارخانه در طبقۀ زیرین تالار سلام واقع شده و به دو بخش تقسیم می‌شود یک بخش وسایل آنتیک افرادی مانند استاد میرزا بابا، علی‌اکبرخان مزین‌الدوله، ابوالحسن‌خان غفاری (صنیع الملک) عموی استاد کمال الملک و… وجود دارد.
و در بخش دیگر نقاشی‌های ارزشمندی از هنرمندانی مانند استاد محمودخان صبا (ملک‌الشعرا)، استاد محمد غفاری کاشانی (کمال‌الملک) و استاد مهدی (مصورالملک) چشم را می‌نوازد.
- کاخ ابیض
در اواخر دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه هدایای ارزشمندی از طرف سلطان عبدالحمید، پادشاه عثمانی فرستاده شد از آنجایی که هدایای دریافتی از پادشاهان دیگر، کاخ را اشباع کرده بود ناصرالدین‌شاه عمارت دیگری برای نگهداری این هدایا ساخت.
گفته می‌شود طراحی معماری این کاخ به صورت کامل توسط ناصرالدین‌شاه انجام شده. اندازه‌ها، نوع سبک معماری که تلفیقی از سبک معماری اروپا در قرن ۱۸ و معماری قجری است و تمام دکوراسیون داخلی و نمای این ساختمان نیز توسط ناصرالدین شاه انجام شده بود.
علت نامگذاری کاخ ابیض سفیدی نمای آن است و بعدها توسط خاندان پهلوی به عنوان موزه مردم‌شناسی مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
- عمارت الماس
یکی از بناهای قدیمی مجموعه گلستان عمارت الماس است که به دست فتحعلی‌شاه ساخته شده و به گفته برخی از مورخان دلیل نامگذاری این عمارت شکل آیینه‌کاری و مقرنس‌های ایوانچه جنوبی می‌باشد که به شکل الماس هستند.
گویا این عمارت حکایت‌های زیادی را در خود پنهان کرده‌است و ماجراهای زیادی در این عمارت به وقوع پیوسته. ناصرالدین‌شاه در این عمارت هم تغییرات زیادی ایجاد کرده و معماری رومی را مدنظر داشته اما ساختار قجری آن حفظ شده و امروزه به عنوان موزه مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- آدرس و مسیر کاخ گلستان
آدرس: تهران، خیابان پانزده خرداد، میدان ارگ
اگر بخواهید با مترو به کاخ گلستان بروید، باید به وسیله قطار خط یک مترو (تجریش – کهریزک) به ایستگاه 15 خرداد برسید. پس از خروج از ایستگاه مترو در خیابان پانزده خرداد به سمت شرق و خیابان داور حرکت کنید تا به ورودی مجموعه کاخ گلستان برسید.
- ساعات بازدید
ساعت کاری: در بهار و تابستان از ساعت ۹: ۳۰ تا ۱۸: ۳۰
در پاییز و زمستان از ساعت ۹ تا ۱۸: ۳۰
فروش بلیط تا ساعت ۱۷: ۳۰ می‌باشد.
قیمت بلیط: مبلغ ورودی کاخ گلستان برای هر بازدیدکننده ایرانی معادل ۵۰۰۰ تومان است؛ هرچند برای بازدید از تالارها و موزه‌ها باید بلیط جداگانه تهیه کنید، بازدید از خلوت کریمخانی، تالار برلیان و تالار ظروف رایگان است. ■