شعر هایکو یکی از زیباترین قالب‌های شعر، که خواستگاه آن کشور ژاپن است. هایکو، با هفده هجا نوشته می‌شود. (۵.۷.۵) مفاهیم، در پیوند با طبیعت و بیشتر شمایل مراقبه دارد. حتی می‌توان بسیاری از اشعار هایکو را به داستانک تعبیر کرد؛ زیرا در کوتاه‌ترین واژگان یک مفهوم یا یک حس عمیق را القا می‌کند که تأثیر گذاری آن چه بسا از خواندن داستانی سیصد صفحه‌ای بیشتر است.

 هایکو به صورت مستقیم، ناهوشیارِ ذهن مخاطب را هدف قرار می‌گیرد و با تصویر سازی، ایجاد مفهومی می‌کند که منجر به برداشتِ نتیجه‌ای عرفانی، فلسفی، اجتماعی یا اخلاقی می‌شود.

 از پرچمداران شعر هایکو در ایران می‌توان از احمد شاملو نام برد که هایکو را به ایران معرفی کرد.

هایکو در واقع یک تصویر سازی ذهنی در قالب واژگان است و در این قالب، ارزشمندی، در خلاصه‌گویی و تاثیرگذار بودن واژگان در بیان و ایجاد و انتقال احساس است.

قابل درک است که در فرهنگ‌های مختلف واژگان، بار معنایی و احساسی متفاوتی دارند. به صورت مثال در فرهنگ ما واژۀ ساقی تداعی کنندۀ زنی ظریف اندام و عشوه‌گر، با لباس حریر که کوزه‌ای از می به دوش دارد یا ساغری در دست دارد و نماد عشق و زنانگی است.

در حالی که در اروپا نماد کافه‌دار یا متصدی بار است؛ که معمولاً تداعی کنندۀ تلاش برای امرار معاش با چهره‌ای خسته و چه بسا بی‌حوصله و عصبی باشد.

در ژاپن گیشا که بیشتر معادل خنیاگر در فرهنگ ما، اما با جنسیت زن است.

طبیعی است در شعر ژاپن، واژگانی که به کار می‌روند بار معنایی_فرهنگی داشته و ترجمۀ آن در فرهنگ‌های مختلف نمی‌تواند حق مطلب را بیان کند.

اما با کمی ذوق هنری_ادبی می‌توان به حس شعر نزدیک شد.

اگر بخواهیم ساختار هایکو را حفظ کنیم و در معنا و درون‌مایه نیز قدرتمند بنویسیم، در زبانهایی به‌غیر از زبان چینی و ژاپنی کاری بسیار دشوار و چه‌بسا تقریباً غیر ممکن است. اما زیبایی

و جذابیت عرفان گونۀ هایکو موجبات علاقه‌مندی و تأثیرپذیری شاعران و چه بسا داستان‌نویسان را در همه‌جای

جهان برانگیخته و سبب پدید آمدن نوعی شعر به نام ایماژ شده است؛ که در واقع تأثیر پذیرفته از هایکوی ژاپن است.

ایماژ در ریشه، لغتی فرانسوی، به مفهوم نقش‌نگاره، تصویر ذهنیی یا تصویرگرایی است.

ایماژ، نهضتی آمریکایی _ انگلیسی بود که اوایل قرن بیستم شکل گرفت؛ اما برگرفته از ادبیات کهن ژاپن است. تأثیر فرهنگ شرق را می‌توان به روشنی در فلسفه، ادبیات و هنرهای تجسمی غرب مشاهده کرد. زیرا وجوه زیبا شناختی بسیاری دارد از جمله: اصالت، سادگی و ملاحت، ژرف اندیشی، عرفان و...

 ایماژ را نمی‌توان از هایکو جدا دانست و ناخودآگاه هرجا سخن از ایماژ به میان می‌آید، درخشش هایکو جلوه‌گر می‌شود. جای مسرت است که به تازگی این ژانر در ادبیات ایران، در حال پیشرفت است و جنبش‌های خوبی در حال شکل‌گیری هستند. نه این‌که نبوده، بلکه در حال پررنگ شدن است؛ که نه تنها بر ایماژ و حتی شعر سپید تاثیرگذار بوده، بلکه تأثیر آن را در سبکِ نگارشی داستان و ناداستان شاهد هستیم. زیرا نویسندگان و شاعران، با الهام از تاثیرگذاری هایکو، به این نتیجه رسیده‌اند که دیگر نمی‌توان با زیاده‌گویی و توصیف‌های طولانی، مخاطب را حفظ کرد. شاید بتوان دلیل آن را خستگی از هیاهو در نظر گرفت، که انسان امروزی را هرچه بیشتر به سمت و سوی خلاصه‌پردازی و سادگی پیش می‌برد. از آنجایی سر منشأ هایکو ژاپن است؛ به حق می‌توان «ماتسوئو باشو» را پدر قدرتمند و امپراتور برحق هایکو دانست.

 باشو، هایکو را ابداع نکرده؛ بلکه آن را به یک ژانر جدی و جهان‌شمول بدل کرده است؛ که ریشه در بازی‌های فولکلوریک ژاپن دارد. جایگاهی که باشو به هایکو داد، چنان مقتدرانه و تثبیت شده است که این سبکِ نوشتاری، نه تنها در ژاپن بلکه در سراسر جهان به پویشی زیبا و ماندگار تبدیل شده است. هایکویی که باشو معرفی کرد، برگرفته از روشنگری بودایی از نوع «ساتوری» است.

باشو، ده شاگرد داشت به نامهای: کی‌کاکائو، ران سِتسوُ، کیوراکی، جوْسوْ، سام پوو، کیوروکو، شیکوْ یاها، ئتسوُجین، هوکوشی، که هرکدام از تاثیرگذاران و شاعران برجسته در شعر هایکو هستند.

همچنین جا دارد از زنان هایکوسرا هم نام ببریم که به هایکو علاوه بر زیبایی و لطافتِ ذاتیِ خودِ هایکو، حس و حالی زنانه و پر نشاط‌تر دادند.

چی‌یوجو یکی از این زنان قدرتمند در هایکو است که اشعارش با ذِن درهم‌تنیده و غیر قابل گسستن است. خوب است چند نمونه از ترجمۀ اشعار زیبای او را بخوانیم

پناه‌گاه شبانۀ گدایان

چه زنده و شاد

با صدای حشرات!

روایتی هست که استاد ذِن در معبد اِی‌هی‌جی از چی‌یو، می‌خواهد آموزه‌ای را که هزار معنا از یک اندیشه برمی‌خیزید، در یک هایکو بیان کند و او این را می‌گوید:

یک‌صد کدوی قلیانی

این همه فراز آمده است

از جانِ یکی پیچک

یا زمانی که می‌خواست در مورد چرخۀ خوبی و بدی سخن بگوید گفت: شکوفۀ آلو.

ایثار می‌کند بوی خود را

بدان کس که شاخه را می‌شکند

اگر با نگاه ژرفتری به این شعر بنگریم، در واقع با یک داستانک روبه رو می‌شویم.

پیش از باشو، سوْگی هایکو سرایی می‌کرد؛ که می‌توان از او به عنوان پدر جد هایکو یاد کرد. اشعار سوْگی پیوند زیبایی، با کوهستان و حال و هوای کوهستانی دارد.

راه‌های کوهستانی

غازهای وحشی در ابرها

و آواز اردک‌های کاکلی در درۀ تنگ

 پرداختن به تمام شاعران هایکو سرا و زیباییِ اشعار آنها، شاید سالها زمان لازم داشته‌باشد؛ ضمن این که ماهیت هایکو برمبنای کم‌گویی بنا شده.

درواقع هایکو را بیشتر از آن‌که بخوانیم باید ببینیم، زیرا اقیانوسی مملو از ارواح سپید و ارغوانیِ شناورِ شاعرانی است که روح زیبایی را دیده‌اند و با تمام وجود درک کرده‌اند و در قالب واژگان به جهان هدیه داده‌اند.

لازم به ذکر است یک منبع بسیار عالی برای مطالعه و شناختن شعر هایکو، کتاب «هایکو شعر ژاپنی از آغاز تا امروز» برگردان احمد شاملو _ ع.پاشایی، از انتشارات چشمه است. که به چاپ دوازدهم رسیده. ■