تاریخ و ادبیات سرزمین باستانی ایران، سرشار از داستان های عشقی است. سرشار از فراق ها و جدایی هاست. نسل به نسل آمده ایم و رفته ایم و بی توجه به عوامل بوجود آورنده آن عشق ها و جدایی ها به زیستن و به سرنوشت، عادت کرده ایم.
هرگز از خودمان نپرسیده ایم که چرا آن عشق بوجود آمد و چرا آن جدایی رقم خورد. بی کنجکاوی به بررسی روانشناسانه عشق و یا جدایی، همه چیز را لاینحل رها کرده ایم.
در یک کلام دیمی زیسته ایم.
مولانا، مثنوی را با بیت
بشنو از نی چون حکایت می کند وز جدایی ها شکایت می کند. یکی از با ارزش ترین کتاب های ادبی تاریخ را آغاز می کند، هرگز سوال نکردیم که چرا با بیت دیگری شروع نکرد؟
نی، آلت موسیقی است. موسیقی ترب (طرب ) است و شادی. نی و نیستان، اولین گیاهانی هستند که از ته نشین شدن آب و رشد کردن زمین یا خشکی، می رویند.
اکنون به بهانه ساخته شدن فیلم مست عشق، که دیدن آن تا کنون برایم میسر نبوده نه اینکه بخواهم نقد فیلم مست عشق را بنویسم زیرا که صلاحیت نوشتن با دیدن چند باره فیلم تایید می گردد. اما چون مکررا در رسانه ها و تبلیغات فیلم، از رابطه مولانا با شمس صحبت شده. لذا قلم زدن در باب و جایگاه عشق و جدایی در فرهنگ ایران باستان را ضروری می دانم.
مولانا صراحتاً در جای جای اشعارش، اشاراتی دارد که مرور بر آنها را لازم می دانم.
دست بر حرف بی دلی چه نهی
حرف را در میان چه میاری
گفته را دانه های دام مساز
که ز گفت است این گرفتاری
گه کلید است گفت و گه قفل است
گاه ازو روشنیم و گه تاری
روایت پردازی های شفاهی است ( گه ز گفت است این گرفتاری ) که این گرفتاری ها را دامن زده و راه را به بی راهه کشانده و همچنان هم این شفاهیات هستند که می تازند.
در فرهنگ ایران باستان، عشق. بن جهان و زمان و انسان شمرده میشده و این همانی با موسیقی، رقص و شعر داشته است و این مهم در همان بیت بشنو از نی، نیز بیان میگردد و ( زما ) که در دوران تسلط عباسیان به سماع تبدیل گردیده و در قرن حاضر هم به شکل سبکسرانه ای با بدور خود چرخیدن تغبیر شکل داده شده است، قفلی است که تاری می آورد.
بن و ریشه ( گیتی، انسان و زمان ). هر سه یکی بوده اند و جفت بودن، پایه و اساس آن بوده است چنانچه در گرشاسب نامه اسدی هم این بن و اصل جفت بودن محفوظ مانده است.
بدش نغز رامشگری چنگ زن
یکی نیمه مرد و یکی نیمه زن
سر هر دو از تن بهم رسته بود
تنانشان بهم باز پیوسته بود
چنان کان زدی، این زدی نیز رود
وران گفتی، این نیز گفتی سرود
یکی گر شدی سیر از خورد و چیز
بدی آن دگر همچنو سیر نیز
بفرمود تا هر دو، می خواستند
ره چنگ رومی بیاراستند
نواشان، ز خوشی، همی برد هوش
فکند از هوا مرغ را در خروش.
در اغلب آثار باستانی که در حفاری های مناطق مختلف ایران از دوران ماقبل از زرتشت بدست آمده مجسمه ها از دو سر و یا از دو بخش نرینه و مادینه تشکیل شده اند و یا بعدترها و در سنگ کنده های دوران هخامنشیان در پاسارگاد تبدیل به نیم انسان و نیم حیوان شده اند و یا اینکه در سر ستون های تخت جمشید به پرنده های دو سر تبدیل شده اند. اینها دال بر اهمیت موضوع جفت بودن در تفکرات ایرانیان دوران باستان داشته است.
این اندیشه جفت شدن و دو بودن ، در علم روانشناسی دوران معاصر هم تایید گردیده و هر انسانی را متشکل از نیمه ای مرد و نیمه ای زن می دانند.
همین جفت بودن در اشعار مولانا، شالوده پیدایش جشن و سرور و موسیقی قلمداد می گردند که در اشکال گوناگونی هم در ادبیات ایران باقی مانده اند.
پیوند عشق و ترب ( طرب) و بازی و شادی و موسیقی با هم در غزلیات مولانا اوج پیکر یابی خود را در ادبیات ایران باز می یابند.
نوسان میان اصل و شخص در ادبیات ایرانی متداول است و مدام صورت دگرگونه می یابند و باز هم بیصورت میشوند
این جهان با تو خوش است و آن جهان با تو خوش است
این جهان بی من مباش و آن جهان بی من مرو.
اگر با نگاهی ژرف به اشعار مولانا بنگریم و تعبیرات شفاهی وسطحی را فراموش کنیم دیگر خوش بودن در این جهان و آن جهان را به خوش بودن با شمس، تعبیر نمی کنیم و بدنبال قبر شمس هم نمی گردیم.
ای آنکه در دلی چه عجب دلگشاستی
یا در میان جانی بس جانفراستی
آمیزش و منزهیت در خصومتند
گه جان ماستی، عجب، یا تو، ماستی
گر آنی و گر اینی پس بحر لذتی
جمله حلاوت و طربی و عطاستی.
عشق خمیر مایه دو جهان هست و از درون چشمه وجود انسان می جوشد.
مولانا، عشق را به راستی از درون وجود انسان می سراید، انسان را همچون آینه ای در مقابل خودش می کارد.
اصل زندگی در هر انسانی همین جفت بازی کننده با هم، در بن یا در فطرت انسان است که وقتی با هم در جشن و سرور و شادی یکی می شوند، هماهنگ میشوند. انسان به می شود. بهترین میشود. بهترین می اندیشد، بهترین می گوید، بهترین کردار را دارد.
و بدین سان مولانا خود، صراحتا می گوید. زعفران بر رخ خود مال و لنگان رو که در این ملک همه لگانند و گه گه گمان می بریم که این جمله فعل ماست.
و در پایان و جهت حسن ختام مولانا با دقت و نکته سنجی هوشمندانه ای خودش سروده است.
چند پرسی شمس تبریزی که بود
چشم جیحون بین و از دریا مپرس.
چرا بدنبال شمس می گردید؟؟ به یقین فیلم مست عشق بهانه ای برای چیز دیگری بوده است.