احمد شاملو (۱۳۰۴ - ۱۳۷۹) متخلص بهالف. بامداد،شاعر،نویسنده،روزنامه‌نگار،پژوهشگر،مترجم معاصر، با انتشار «کتاب کوچه» نام خود را در کنار دهخدا، هدایت، انجوی و محجوب به‌عنوان محقق فرهنگ عامه رقم زد و وجهی دیگر به چهره خود افزود. کتاب کوچه دانش‌نامه‌ی موضوعی فرهنگ مردم و مهم‌ترین اثر در نوع خود است. اوّلین جلد آن در سال 1356 منتشر شد. کتاب کوچه را اگر شاملو می‌توانست خود به پایان رساند، حکم دایرة‌المعارف بزرگ فرهنگ عامه را پیدا می‌کرد. تاکنون (1394) تنها پانزده دفتر آن تا پایان حرف چ منتشر شده است. یار و دستیار وی در این کار همسرش،آیدا سرکیسیان، بود که هم اکنون نیز مشغول تدوین و ادامه کار است.
اساس کتاب جمع و تدوین تمامی مواد فرهنگ مردم (در یازده گروه) اعم از اصطلاح، مثل، افسانه، داستان، چیستان، لالایی، ترانه، خوابگزاری، آیین‌ها، باورها و امثال و حکم است. روش کار شاملو برای ذکر همگی این مواد، کلیدواژه‌ای است؛ یعنی ذیل هر کلیدواژه تمامی موارد یازده گانه مربوط به آن را می‌آورد؛ برای مثال درباره‌ی «انار» در حرف الف به تمامی مواد فرهنگ مردم که در آن انار است اشاره می‌شود؛ به عبارتی کتاب کوچه دایرة‌المعارف موضوعی فرهنگ مردم است؛ از این‌رو کتاب کوچه، اوّلین کتابی است که مواد فرهنگ مردم از جمله مثل‌ها را به شکل موضوعی و کلیدواژه‌ای ضبط می‌کند. کاری که بعدها رواج یافت و همان شیوه‌ای است که اروپائیان در ضبط و تدوین مثل‌های خود معمول می‌دارند.
در کتاب کوچه ضمن اشاره به خاستگاه هر یک از مواد فرهنگ مردم از جمله امثال، شاهد شکل‌گیری آن پدیده نیز هستیم؛ مثل مدخل کفتربازی (صفحات 380-402) همین موارد است که بر ارزش‌های مردم‌شناختی کتاب کوچه می‌افزاید. برخی مواد منحصر به فرد و نقل آن تازه است؛ از جمله ضرب‌المثل‌های کوچه: «آبله می‌گوید کور می‌کنم، سرخک می‌گوید گور می‌کَنم»، «آدم بدبخت را یک روز دوجا وعده می‌گیرند»، «آدم گوزو ک ... خاکی نمی‌شه»، «آدم ک ... گشاد یک کار را دوبار می‌کند»، «از عسل شیرین‌تر سرکه‌ی مفت».
کتاب کوچه صرف نظر از برخی مدخل‌های دراز و کم ارتباط با فرهنگ عامه و پیچیده نگاری و دسترسی دشوار به مدخل‌ها، و عدم آوانگاشت واژگان خاص و عامه، مجموعه‌ای خواندنی برای فرهنگ دوستان است. کتاب کوچه ممکن است با موازین علمی فرهنگ نگاری فاصله داشته باشد اما برای اهلش قابل استفاده است و روش خودش را دارد. آش درهم جوش و صندوق عطاری است که همه چیز دارد.
شاملو یک تنه کاری را انجام داد که معمولاً در غرب بر دوش فرهنگستان‌ها یا انستیتوها و پژوهشکده‌هایی با چند صد پژوهشگر است. لازمه تدوین فرهنگ عامه، حضور میان مردم و کار میدانی است که خود مستلزم هزینه‌های گزاف و نیروی انسانی آموزش دیده است که شاملو این دو را نداشت. پس با همت خود و با اتکا به توان و استعداد ذاتی کار را البته تا جایی که حوادث روزگار و عمر شریف اجازه می‌داد پیش برد. اما امروز لازم است همسر دانشور و پر تلاش شاملو به همت و یاری اهل فرهنگ با تاسیس موسسه یا بنیادی بنام کوچه (که گویا در فکرش بوده اما محقق نشده) این کار سترگ را به کمک مردم و با راه اندازی وبگاه ادامه دهند.
شاملو با اشراف جامع بر گنجینه‌ی زبان و ادب عامه به‌طور وسیع از آن‌ها در اشعار خود نیز بهره برده و در آثارش بازتاب داد و با بهره‌گیری از ادب عامه بر غنای شعر خود افزود. شاملو منظومه‌های روایی پریا، دخترای ننه دریا، بارون و مردی که لب نداشت را با اقتباس از متل‌ها و با الهام از زبان و وزن ترانه‌های عامه، خلق کرد. این ابداع شاملو بازآفرینی این مواد فرهنگی به ذوق و زبان نسل امروز است. تنها اوست که می‌تواند با زبان متل‌ها سخنان و اندیشه‌هایش را منتقل کند: دنیای ما قصه نبود/پیغوم سر بسته نبود / دنیای ما عیونه / هر کی می‌خواد بدونه/ دنیای ما خار داره/ب یابوناش مار داره/ هر کی باهاش کار داره/ دلش خبردار داره/ دنیای ما بزرگه/ پر از شغال و گرگه. توان شاملو در ترجمه و استفاده از زبان مردم در ترجمه‌هایش نیز مرهون همین خصلت عامه‌شناسی اوست.
شاملو با برخی از روشنفکرانی که برای فرهنگ عامه ارزش و احترام و جایگاه علمی قائل شدند؛ و دیگر به فرهنگ عامه به چشم حقارت نمی‌نگریستند، هم‌صدا شد و ترانه‌ها، متل‌ها و افسانه‌ها را نماینده روح هنری و صدای درونی مردم دانست. شاملو مثل هدایت از نادر روشنفکرانی بود که صدای مردم را از کوچه شنید و به آن‌ها عشق ورزید. ■
منتشر شده در فصلنامه شعر چوک شماره 5 تابستان 94 یادنامه احمد شاملو
کمک نیاز دارید؟ 
چت از طریق واتساپ