همه‌ی‌مان یک‌وقتی بچه‌های خوبی بودیم...*
شعر گفتن براي كودكان بسيار دشوار است. زيرا در شعر كودك محدوديت هاي لغت، موضوع، وزن و فضاسازي دست شاعر را مي بندد. ذهن كودك به نسبت بزرگسالان از نظر دايره‌ي واژگان محدود است و موضوع عشق و عرفان كه عمده ي موضوع شعر بزرگسال است براي كودك معنا و مفهومي ندارد. وزن شعرها بيشتر وزن نو يا از پايه هاي كوتاه عروض كهن است. فضاي شعر شاد و ريتميك است و در مباحثي مثل جنگ هم بايد چشمه ي اميدي در شعر وجود داشته باشد كه فضاي سنگين و غمگين بر شعر حاكم نباشد. قالب عمده‌ي شعر كودك چهارپاره، مثنوي، غزل و شعرنو است. شاعر علاوه بر اينكه به حظ و سرگرمي و لذت كودك توجه مي كند بايد به‌جاي مادر، پدر، آموزگار و... به رشد و پرورش كودك و آموزش او نیز بپردازد.
دنیای پاک و ناشناخته کودکان منبع عظیم اکتشافات هنری و ادبیاست، از شعر گرفته تا نقاشی از مجسمه سازی گرفته تا طراحی و ساخت اسباب‌بازی هایی که سیر تحولی تاریخ و جغرافیا را در بر میگیرد.
پابلو پیکاسو با آن‌همه عظمت تکنیک و رنگ و سبک، مردی‌که رنگ و خط و طرح را به‌ستوه آورده بود و با نور نقاشی می‌کرد، در اواخر کارهای هنری اقرار کرده بود که اینهمه سال تجربه و کار کرده است تا بتواند مثل کودکان نقاشی کند.
در شعر و ترانه و لالایی هم‌صداهایی اساطیری نهفته است تا به دور از فونت‌ها و کپی‌پیست‌های رایج امروز رازهای عظیم گذشته و رنجها و شادی هایشان را سینه به سینه منتقل کند.
بستر این بی‌قراری ها، زیبایی های نسلی است که روزی همه ی ما آن بوده ایم. شعر کودک مثل هر پروسه ای در طول زمان و باتوجه به مقتضیات تاریخی موجود سروده شده و صیقل‌یافته است. شعر کودک گاهی کودک درون ما بوده و بچگی کرده است.
شاملو در شعر عظیم «پریا» مسائل اجتماعی وسیاسی را در لفافه ی سادگی و بی‌پیرایهگی کودکانه می‌سراید تا پدر و مادرها با خواندن آن ترانهها بیم و خوف ناشی از استبداد را از دلشان بربایند و هم‌زمان هم کودکانشان را بخوابانند و هم خودشان بیدار بمانند.
يكي بود يكي نبود/ زير گنبد كبود/ لخت و عور تنگ غروب/ سه‌تا پري نشسته بود/ زار و زار گريه مي‌كردن پريا/ مثل ابراي باهار گريه مي‌كردن پريا/ پريا تشنه‌تونه/ پريا گشنه‌تونه/ پريا خسته شدين/ مرغ پربسته شدين/ و...
دقیقاً همان اتفاقی که در داستان ماهی‌سیاه کوچولو می‌افتد. صمد بهرنگی در داستان شاعرانه «ماهی‌سیاه کوچولو» روش مبارزه و تجربه‌های جدید زندگی را از رودخانه ها به کتابخانه ها می‌کشاند تا بگوید که ماهی‌سیاه کوچولو همیشه کوچولو نمی‌ماند.
پیشینه ی شعر کودک
شعر کودک در ایران پیش از آنکه از دیوان رسمی شاعران سربرآورد از دل ترانههای عامیانه برخاسته است.
شعر کودک در ایران سرگذشتی به درازی تاریخ ادبیات و شعر این مرز و بوم دارد از «بهر طفل نو پدر تی‌تی میکند» مولانا بگیر تا بعضی از شعرهای جامی. از ملک‌الشعرای صبا بگیر تا نسیم‌شمال و دهخدا و ایرج‌میرزا. که اینان را میتوان به‌نوعی بنیانگذاران شعر کودک دانست. البته این‌گونه شعرها که پند و اندرز هستند نمیتوانند جزء تعریف ما از شعر کودک قرار گیرند. اين روند ادامه دارد تا اينكه در دورهي قاجار مفتاح‌الملك محمود كتاب مثنوي الاطفال و الفباي مصور را براي كودكان و البته نوجوانان تأليف ميكند. تحولاتي كه در فضاي اجتماعي و سياسي آن روزگار از جمله ورود صنعت چاپ، تأسيس دارالفنون و مدارس جديد رخ ميدهد، به‌همراه ضرورت ارتباط و ساده‌گويي ادبيات كشورمان را متحول مي‌سازند. پيشرفت علم روان‌شناسي و پديد آمدن روان‌شناسي كودك، سالها بعد نظام آموزشي را در سراسر جهان متحول ميكند. به نیما که می‌رسیم با پدری خود در شعر نو و ایجاد فضایی تازه‌تر به سراییدن شعر کودک کمک بسیار میکند.
بعد شاملو و فروغ و حتی سهراب سپهری هم به شعر کودک حس و حال مدرن و امروزی می دهند و اندرزهای پندگویانه ی ایرج‌میرزاها به‌سمت ادبیات محاوره ای محمود کیانوش و گلچین گیلانی و گام می نهد...
بچه‌ها! بهار
گلا واشدن
برفا پاشدن
از رو سبزه‌ها
از روی کهسار
بچه‌ها! بهار «نیما یوشیج»
باز باران،
با ترانه،
با گهرهای فراوان
میخورد بر بام خانه
من به پشت شیشه تنها
ایستاده
در گذرها،
رودها راه اوفتاده
شاد و خرم
یک دو سه گنجشک پرگو،
باز هر دم
میپرند، این‌سو و آن‌سو «گلچین گیلانی»
البته دگرگونی فرهنگ تعلیم و تربیت و ادبیات که از غرب مایه می گرفت هم در پرداختن شاعران وقت به ادبیات کودکانه بی‌تأثیر نبودهاست.
تقسیمبندی شعر کودک از نگاه نگارنده
1- اشعار منظوم شاعران بزرگ که به‌شکلی رسمی سروده شدهاند. مثل سعدی و حافظ و مولانا و نظامی و جامی و... که بیشتر هدفشان تعلیم و تربیت و دادن پند و اندرز به بزرگان بوده است که به‌صورت کنایه‌آمیز با زبانی نرم و لطیف بیان شده است.
نمونهای از اشعار جامي:
بيا اي جگر گوشه فرزند من/ بنه گوش بر گوهر پند من
صدفوار بنشين دمي لب خموش/ چو گوهر فشانم به من دار گوش
شنو پند و دانش به آن يار كن/ چو دانستي آنگه به آن كار كن
...
بزرگان كه تعليم دين كردهاند/ به خردان وصيت چنين كردهاند
كه اي همچو خورشيد روشن ضمير /چو صبح از صفا شيوهي صدق گير
به هر كار ،دل با خدا راست دار /كه از رستگاري شوي رستگار
2- شعر شفاهی که به دسته های زیر تقسیم می شود:
الف) ترانههای مادرانه
لالالالا گل پسته/ بابات رفته كمر بسته/ لالالالا گل نازي/ بابات رفته به سربازي/ لالالالا گل قالي/ بابات رفته جايش خالي
ب) ترانههای کودکانه
اتل متل توتوله، گرگم و گله ميبرم، کچل كچل كلاچه و...
ج) متلهای منظوم
دويدم و دويدم/ سر كوهي رسيدم/دوتاخاتوني ديدم/ يكي‌شبه من آب داد/ يكي‌ش به من نون داد/ نون‌وخودم خوردم/ آب‌و دادم به زمين/ زمين به من علف داد/علف‌و دادم به بزي/ بزي به من شير داد/ شيرو دادم به نونوا/ نونوا به من آتيش داد و...
چیستانها
بالا سنگ و پايين سنگ/ بالاش دو لوله تفنگ/ بالاش دو ماه روشن/ بالاش كمون هندي/ بالاش سرير شاهون/ بالاش بازار ريسمون (جواب: صورت انسان)
در کل نویسنده و یا سراینده خیلی از این نوع شعرها خیلی مشخص نیست و در طول زمان باتوجه به نقل سینه به سینه تغییر و تحول هم پیدا کردهاند.
3- شعر معاصر کودکان که تقسیم بندی های سلیقه‌ای زیادی در آنها صورت گرفته است باتوجه به حضور آموزش و پرورش و کانونهای مختلفی مثل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و همچنین مراکز آموزشی دیگراین شعرها در گروه‌های سنی مختلفی درجه‌بندی شدهاند. در اين‌دوره براي ردههاي سني تقسيماتي می باشد كه شاعر بتواند براي هر ردهي سني جداگانه شعري بگويد:
الف: سالهاي پيش از دبستان.
ب: سالهاي اولیه ی دبستان. (اول تا سوم)
ج: سالهاي پاياني دبستان. (چهارم و پنجم)
د: دورهي راهنمايي.
ه: دورهي دبيرستان.
نگاهي اجمالی به تحولات آغازین شعر كودك
سال 1300 هم‌زمان با پديدار شدن شعر نو و فعاليت نيما به‌عنوان شاعر نوگرا، جبار باغچه بان كودكستان باغچه ي اطفال را در تهران تأسيس مي كند و خود نیز مشغول سرودن شعر براي كودكان میشود.
سال 1308 در كتاب اول ابتدايي شعرهاي كودك از شاعراني مثل ملك‌الشعراي بهار، ايرج‌ميرزا و مخبرالسلطنه به‌چاپ مي‌رسد.
سال 1314 اولين مجلهي كودك با عنوان «دانش‌آموز» توسط وزارت فرهنگ چاپ و منتشر میشود.
سال 1321 مجلهي نونهالان با شعري از عباس يميني شريف (سوسكه ميگه جيرجير/ كرده گلوم گير گير) چاپ و منتشر میشود.
سال 1323 شعر زيباي باز باران از گلچين گيلاني در مجلهي سخن به‌چاپ میرسد.
سال 1332 مجلهي «سپيده ي فردا» اصول نوين تعليم و تربيت را به آموزگاران و مربيان آموزش ميدهد.
سال 1340 ادبيات كودك با چاپ اولين كتاب ادبيات كودك به نظام آموزش عالي راه ميیابد.
سال 1341 شوراي كتاب كودك تاسيس ميشود.
سال1345 كانون پرورش فكري كودكان در تهران تأسيس ميشود.
هم‌زمان با اين تحولات محمود كيانوش به‌طور جدي در زمينهي شعر كودك فعاليت ميكند. علاوه بر سرودن اشعار جديد براي كودكان به تحقيق و بيان نظريات خود در كتاب شعر كودك در ايران مي‌پردازد. آقاي كيانوش را بنيانگذار شعر نوين كودك ناميدهاند. همچنين آقای كيانوش به مبحث نوجواني كه موضوع معاصري است هم پرداخته است. آقای علي‌اصغر سيدآبادي در كتاب «در حاشيه‌ي شعر» به مكتب آقای كيانوش پرداخته و روند رشد شعر را از دهه‌ي چهل تاكنون شرح داده است.
لازم به یادآوریست که در عصر جدید شعر کودک تجربه‌های حاصل از شاعران پیشین براي اين‌دوره همانند چراغياست كه راه را روشن كرده است. همچنين ظهور شعر نو، پديده‌ي انقلاب و مهاجرت مردم از روستا به شهر و ضرورت آموزش موجب افزايش چاپ و انتشار كتابهاي شعر، قصه و داستان ميشود.
آسان‌پذيري شعر براي كودك و موزون سازي مفاهيم و ورود خيال براي زيباسازي فضاي شعر از جمله خصوصيات شعر اين دورهاست.
از مهم‌ترین شاعران شعر جدید کودک افراد ذیل را میتوان نام برد:
مصطفی رحماندوست، شکوه قاسمنیا، افسانه شعباننژاد، اسدالله شعبانی، ناصر کشاورز، جعفر ابراهیمی «شاهد»، افشین علاء، بیوک ملکی، جمال‌الدین اکرمی، علیرضا میرزامحمد، محمدکاظم مزینانی و...
نوک مداده افتاد
شد نوک یک کبوتر
کبوتره با شادی
تو آسمونها پر زد
با اون نوک مدادی
شعرهای زیبا نوشت
دفتر و کاغذ نداشت
رو آسمونها نوشت «افسانه شعباننژاد»
تو حساسی، ظریفی
شبیه بوی یاسی
تو یک زنبور هستی
که از ما میهراسی
تو دل داری مگر نه؟
تو هم احساس داری
وگرنه پس چه کاری
به بوی یاس داری؟ «ناصر كشاورز».
منابع:
1- تاریخ ادبیات کودکان در ایران- محمدهادی محمدی
2- شعر کودک در ایران - محمودکیانوش
3- شعر کودک از آغاز تا امروز – سیدمصطفی گرمارودی
4- در حاشیه شعر- علي‌اصغر سيدآبادي
5- سايت‌هاي اينترنتي
* عنوان مقاله شعري از ريچارد براتيگان